Na vilenskaj Katedralnaj płoščy niepadaloku ad saboru, amal pry samaj zvanicy, mieścicca nieardynarny pomnik: u hranitnaj plicie vyrazanyja hłybokija adbitki dźviuch vialikich čałaviečych stupniaŭ. Hetak skulptar Gitenis Umbrasas pastanaviŭ uviekaviečyć pamiać pra toje, što ŭ Vilni, a dakładniej, kala viežy Hiedymina na Zamkavaj hary, tryccać piać hadoŭ tamu, 23 žniŭnia 1989 hodu, raspačaŭsia “Bałtyjski šlach” — biesprecedentnaja hramadzkaja akcyja, padčas jakoj žychary Litvy, Łatvii i Estonii, uziaŭšysia za ruki, utvaryli žyvy łancuh, jaki złučyŭ try bałtyjskija stalicy.
Data dla praviadzieńnia “Bałtyjskaha šlachu” była abranaja niezdarma. Roŭna za piaćdziasiat hadoŭ da hetaha narodny kamisar zamiežnych spravaŭ SSSR Viačasłaŭ Mołataŭ i ministar zamiežnych spravaŭ Niamieččyny Joachim fon Rybentrop padpisali damovu pra nienapadzieńnie pamiž Trecim Rejcham i Savieckim Sajuzam. Značna paźniej stała viadoma i pra dadatak da hetaha dakumanta — sakretny pratakoł, pavodle jakoha lidary dźviuch tatalitarnych dziaržavaŭ damovilisia padzialić na sfery ŭpłyvu terytoryju Ŭschodniaj Eŭropy. Z hetkaj nahody 23 žniŭnia ŭ Litvie nazyvajecca Dniom čornaj stužki. Admietna, što ŭ biełaruskim kalendary dziaržaŭnych sviataŭ data, što nahadvaje pra padziei žniŭnia-vieraśnia 1939 hodu, — 17 vieraśnia — viadomaja jak Dzień narodnaha adzinstva.
Pakt Mołatava — Rybentropa publična asudzili praz 48 hadoŭ paśla jaho padpisańnia, 23 žniŭnia 1987 hodu, padčas pieršaha ŭ Litvie niesankcyjanavanaha mitynhu, jaki adbyŭsia ŭ Vilni kala pomnika Adamu Mickieviču. Jašče praz hod pra złačynstvy kamunistyčnaha i nacysckaha režymaŭ zhadvali 250 tysiačaŭ čałaviek, što sabralisia ŭ vilenskim parku Vingis. Viečaram 23 žniŭnia 1989 hodu, roŭna ŭ 19:00 užo bolš za dva miljony litoŭcaŭ, łatyšoŭ, estoncaŭ dy inšych nasielnikaŭ krainaŭ Bałtyi vyjšli na haradzkija vulicy i aŭtamahistrali, kab prajavić supolnuju salidarnaść i nahadać śvietu pra złačynstvy tatalitarnych režymaŭ. “Bałtyjski šlach” raściahnuŭsia na šesć sotniaŭ kilametraŭ. Sama pa sabie akcyja była niepraciahłaj: pavodle acenak jaje čynnych udzielnikaŭ, ludzi prastajali ŭ žyvym łancuhu ad piatnaccaci da saraka chvilinaŭ. Ale padrychtoŭka da “Bałtyjskaha šlachu” pačałasia zadoŭha da jaho praviadzieńnia.
Pamiać pra stračanuju dziaržaŭnaść
Na dumku litoŭskaha historyka Česłavasa Łaŭrynavičusa, “Bałtyjski šlach” symbalizavaŭ adzinstva žycharoŭ Litvy, Łatvii i Estonii i ich pamknieńnie źmianić isnujučy ład. Niahledziačy na praminułyja dziesiacihodździ, pamiać nasielnikaŭ krainaŭ Bałtyi pra stračanuju dziaržaŭnaść była ćviordaj. Pieramieny stali mahčymymi dziakujučy hetak zvanaj pierabudovie, abvieščanaj Michaiłam Harbačovym na terytoryi SSSR. U vyniku kirujučaja rola KPSS u Litvie źmienšyłasia, stała prajaŭlacca samastojnaść miascovych administratyŭnych strukturaŭ, na pieršy plan vyjšła Kamunistyčnaja partyja Litvy. I heta mieła istotnaje značeńnie. U arhanizacyi “Bałtyjskaha šlachu” čynny ŭdzieł brali nia tolki paspalityja ludzi, ale j dziaržaŭnyja instytucyi: aŭtainspekcyja zabiaśpiečvała paradak na darohach, supracoŭniki chutkaj dapamohi sačyli za stanam zdaroŭja ŭdzielnikaŭ akcyi. Niahledziačy na pahrozy i zahady terminova pryziamlacca z vajskovaha aeradromu ŭ Paniaviežysie, u nieba pa-nad žyvym łancuhom uźniaŭsia samalot An-2R: z jaho zdymali “Bałtyjski šlach” i raskidvali kvietki. Supolny ŭdzieł u akcyi paspalitych hramadzianaŭ i dziaržaŭnych strukturaŭ śviedčyŭ pra poŭnaje nacyjanalnaje samavyznačeńnie žycharoŭ krainaŭ Bałtyi.
Pavodle litoŭskaha hramadzkaha dziejača, litaratara i savieckaha dysydenta Hieorhija Jafremava, za paŭtara hoda da “Bałtyjskaha šlachu” rychtavać spakrevičaŭ da pieramienaŭ pačali siabry Litoŭskaha ruchu za pierabudovu — “Sajudzisa”. Aficyjna pra pačatak padrychtoŭki čalcy “Sajudzisa” damovilisia ź siabrami narodnych frantoŭ Łatvii dy Estonii 15 lipienia 1989 hodu ŭ estonskim horadzie Piarnu. Kab pravieści maštabnuju hramadzkuju akcyju, jaje arhanizatary mahli vykarystoŭvać abmiežavanyja srodki kamunikacyi. Miž tym viestki razychodzilisia chutka. Raspaŭsiudžvać infarmacyju ŭ Litvie dapamahali ŭtvoranyja pa ŭsioj krainie jačejki “Sajudzisa”.
Pačatak pieramienaŭ u Eŭropie
Pavodle acenak daśledčykaŭ, čynny ŭdzieł u “Bałtyjskim šlachu” uziali amal dva miljony žycharoŭ krainaŭ Bałtyi. Pavodle vynikaŭ Usiesajuznaha pierapisu nasielnictva 1989 hodu, kolkaść nasielnikaŭ Litvy, Łatvii i Estonii składała krychu mienš za vosiem miljonaŭ čałaviek. Takim čynam, stać adnym sa źvionaŭ žyvoha łancuha navažyŭsia kožny čacviorty.
Poruč z pradstaŭnikami tytulnych nacyjaŭ Litvy, Łatvii i Estonii čynny ŭdzieł u “Bałtyjskim šlachu” uziali i biełarusy. Pavodle vilenskaha hramadzkaha dziejača Valancina Stecha, razam ź im u žyvym łancuhu tady stajali vilenskija mastaki Krystyna Bałachovič i Aleh Abłažej. Nia dziva: za niekalki hadoŭ da hetaha jany razam ź inšymi biełarusami Litvy, inśpiravanyja paetkaj Zośkaj Vieras, utvaryli pieršuju ŭ pavajennaj Litvie biełaruskuju hramadzkuju arhanizacyju – Vilenski kłub amataraŭ narodnaj tvorčaści “Siabryna”.
Viedajučy pra chutkabiežnaść akcyi, kinadakumantalisty śpiašalisia zafiskavać jak maha bolš jaje momantaŭ. Na adzin z kadraŭ patrapiła Łučyja Bartkienie, ciapier staršynia abjadnańnia kultury rumynaŭ Litvy “Dačyja”, a tady — čynnaja ŭdzielnica “Bałtyjskaha šlachu”. Niezdarma: sakretny pratakoł da pakta Mołatava — Rybentropa praduhledžvaŭ dałučeńnie da SSSR i Biesarabii — siońniašniaj Małdovy. Na dumku hramadzkaj dziajački, “Bałtyjski šlach” zapačatkavaŭ pieramieny va ŭsioj Eŭropie: u listapadzie 1989 hodu abrynułasia Berlinskaja ściana, u śniežni — režym Nikałae Čaŭšesku ŭ Rumynii.
— Małdova dy Rumynija, možna skazać, paŭtaryli “Bałtyjski šlach” — heta było 6 traŭnia 1990 hodu, kali žychary Rumynii i Małdovy ŭzialisia za ruki i nazvali svoj šlach Podul de Flori — “Most kvietak”. Jany pakazali śvietu, što źjaŭlajucca adnym narodam i što jany chočuć žyć razam, toje, što jany byli padzielenyja, było histaryčnym niaščasnym vypadkam, ale nasamreč jany źjaŭlajucca adnym narodam. Heta značyć, usio pačałosia z “Bałtyjskaha šlachu”, — zajaviła ŭ interviju biełaruskamoŭnaj pieradačy “Vilenski sšytak” na Litoŭskaj televizii Łučyja Bartkienie.
Šlach svabody
Miensk taksama moh stać častkaju “Bałtyjskaha šlachu”. U 2014 hodzie, napiaredadni jubileju hetaj mižnarodnaj akcyi, Hieorhij Jafremaŭ prapanavaŭ u znak salidarnaści z Ukrainaj złučyć žyvym łancuhom Talin, Ryhu, Vilniu i Kijeŭ. Novy “Bałtyjski šlach” mieŭ prajści pa terytoryi Biełarusi praź jaje stalicu.
Zaduma litoŭskaha litaratara častkova ažyćciaviłasia ŭ 2020-m. Kab padtrymać biełarusaŭ paśla kryvavych padziejaŭ žniŭnia-2020, litoŭski žurnalist Andrus Tapinas prapanavaŭ praciahnuć žyvy łancuh iznoŭ ad staličnaj Katedralnaj płoščy, ale ŭ inšy bok — na paŭdniovy ŭschod, da samaj dziaržaŭnaj miažy. Amal 50 tysiačaŭ čałaviek u biełych strojach paŭstali žyvym łancuhom ad Vilni da Miadzininkaj. U akcyi “Šlach svabody” uziali ŭdzieł vilenčuki dy hości litoŭskaj stalicy. Na adnym z učastkaŭ ludzi trymali 50-metrovy bieł-čyrvona-bieły ściah, admysłova pryviezieny siudy z Łatvii. Hetak Dzień čornaj stužki, što tradycyjna adznačajuć u Litvie štohod 23 žniŭnia, zhadvajučy padpisańnie paktu Mołatava — Rybentropa, staŭ Dniom biełaj stužki.
— Ja zhadvaju historyju našych krain, a jana naličvaje zvyš 700-800 hadoŭ, kali my razam žyli ŭ adnoj i toj ža dziaržavie, kali razam adstojvali našyja pamknieńni da niezaležnaści, da toj ža svabody, užo tady razam zmahalisia jak z Teŭtonskim ordenam, tak i z navałaj z Vialikaha kniastva Maskoŭskaha. Ja dumaju, što ŭ nas ŭ dadzieny momant prosta na henetyčnym uzroŭni adnavilisia voś tyja našyja dobryja stasunki, — kazaŭ padčas akcyi salidarnaści ź biełaruskim narodam Valancin Stech.
… Niepadaloku ad pomnika “Dźvie stupni” na vilenskaj Katedralnaj płoščy skulptar Gitenis Umbrasas razmiaściŭ inšy svoj tvor – plitu sa słovam Stebuklas (“Cud”). Nia dziva: raz-poraz biaspłotnuju nadzieju na cud ad kamienna ćviordaha rašeńnia vyrušyć u darohu da doŭhačakanaj voli addzialaje ŭsiaho tolki niekalki krokaŭ.