Stolny horad pa tradycyi daje prytułak mastakam i paetam. Štopraŭda, kali biełaruskich majstroŭ pendzla ŭ Vilni byvaje šmat i ciapier, prynamsi, padčas admysłovych pleneraŭ, to ź litaratarami ŭsio daloka nia tak, jak było, naprykład, sto hadoŭ tamu. Zrešty, kažuć, što biełaruskija paety ŭ Vilniu viartajucca. Prynamsi, u hetym pierakananyja arhanizatary admysłovaha mižnarodnaha viečara paezii, jaki tak i nazyvaŭsia – “Biełaruskija paety viartajucca na Źviaryniec”.
Źviaryniec – heta nievialiki stary vilenski mikrarajon. Niekali na miescy nievysokich budynkaŭ, padzielenych niešyrokimi vulicami, šumieli drevy: kniazi Radziviły vyjazdžali siudy palavać na kazulaŭ, jakich tut-ža i hadavali. Ź ciaham času ad kolišniaha zapaviednika zastałasia tolki nazva. Naprykancy 19-ha stahodździa tut źjavilisia pieršyja budynki i žychary. Siarod nasielnikaŭ Źviarynca byli i znakamityja biełarusy. Tut zdymaŭ kvateru Janka Kupała. Peŭny čas imia klasyka biełaruskaj litaratury nasiła adna z tutejšych vulicaŭ. Taksama tut žyła i Ałaiza Paškievič-Kajrenie, bolš viadomaja pad pseŭdanimam Ciotka.
Svaboda, Baćkaŭščyna, rodnaje słova, jak i sto hadoŭ tamu, pa-raniejšamu aktualnyja dla biełarusaŭ. Asabliva heta stała vidavočna ciaham apošnich miesiacaŭ. Heta admysłova zaznačyli padčas paetyčnaj viečaryny pad nazovaju “Biełaruskija paety viartajucca na Źviaryniec”. Viečar biełaruska-litoŭskaj deklamavanaj paezii adbyŭsia napačatku lipienia 2021-ha hodu ŭ skviery Miłdy na Źviaryncy ŭ miežach mižnarodnaha litaraturnaha festyvalu “Viasna paezii”.
— Supolnaść Źviarynca ŭžo ŭ 16-ty raz zaprašaje na mierapryjemstvy “Viasny paezii” ŭ naš Źviaryniec. I ŭsio heta – dziakujučy ŭpartaści Vitaŭtasa Damašavičusa, – paviedamiła viadoŭca imprezy Danute Jakubienienie.
— Ja – žychar Źviarynca, – skazaŭ kinarežyser Vitaŭtas Damašavičus. – Tut jość dom, u jakim žyła Ciotka. Daŭno viadomy. I Janka Kupała. Była vuoica Janki Kupały. Usio pobač.
Pavodle paeta Antanasa Šymkusa, Źviaryniec – heta cudoŭnaje miesca, i dla taho, kab tut žyć, i kab choć raz siudy zavitać. Heta adno ź miescaŭ, dzie adbyvajecca baraćba za svabodu. Svabodu ŭ roznych sensach. Tamu i biełaruski akcent tut vielmi da miesca.
Udzielniki imprezy adznačyli, što napačatku 20-ha stahodździa Vilnia była nia tolki litoŭskim, ale i biełaruskim centram kulturnaha narodnaha adradžeńnia. Pavodle žurnalista Siarhieja Dubaŭca, stalica Litvy stała horadam pieršaj biełaruskaj knihi, pieršaj biełaruskaj škoły, pieršaj biełaruskaj palityčnaj partyi. Biełaruski peryjadyčny druk raskvitnieŭ taksama tut šmat u čym kłopatami znakamitych žycharoŭ vilenskaha Źviarynca. Niezdarma ŭ pieršaj tracinie 20-ha stahodździa biełaruskija hramadzkija i palityčnyja lidery vyłučali dva centry – Miensk i Vilniu.
— Tut 1 vieraśnia 1906 h. pačała vychodzić pieršaja lehalnaja biełaruskaja hazeta “Naša dola”, a kali jaje likvidavali, “Naša niva”, što vychodziła da 1915 h. U štotydnioviku pracavali Źmitrok Biadula, Ałaiza Paškievič (Ciotka), Ivan Łuckievič, Vacłaŭ Łastoŭski, budučyja klasyki biełaruskaj litaratury Janka Kupała i Jakub Kołas. Hazeta abudžała biełaruskuju nacyjanalnuju samaśviadomaść, raspaŭsiudžvała idei adradžeńnia. Dla taho, kab vychodziła “Naša dola”, šmat zrabiła Ałaiza Paškievič (Ciotka), kali jana pryjechała ŭ 1904 h. ź Pieciarburha ŭ Vilniu. Jana pracavała ŭ psychijatryčnym špitali ŭ Novaj Vilni fielčarkaj, aktyŭna ŭdzielničała u ruchu sacyjalnaha i nacyjanalnaha vyzvaleńnia. Jaje vieršy poŭnilisia zaklikami da baraćby. Heta vyznačyła ramantyčny ŭzdym i asnoŭnyja matyvy paezii, luboŭ da Ajčyny i pryrody, nieciarpimaść da sacyjalnaha pryhniotu, – raspaviada litaraturaznaŭca i pierakładčyca Alma Łapinskienie.
U mižvajennym dvaccacihodździ Źviaryniec časta naviedvaŭ biełaruski paet Maksim Tank. Štopraŭda, z pryčyny svajoj aktyŭnaj hramadzkaj i palityčnaj pazycyi litaratar značna bolš času pravodziŭ u inšym rajonie Vilni – na ŁukIškach. Zrešty, pobač ź im za turemnymi kratami znachodzilisia i šmatlikija inšyja spakrevičy.
— Paškievič, Kupała, Tank – usie źviazanyja sa Źviaryncam, – pramoviŭ Vitaŭtas Damašavičus. –Dalej, pa toj vulicy, kala masta, była Vilenskaja stancyja Polskaha radyjo. Była hrupa intelihientaŭ, da jakoj naležali palaki, Miłaš i Tank. Miłaš rabiŭ pieradačy dla nacyjanalnych supołak. Za apošniuju pieradaču pra biełaruski falkłor jon byŭ zvolnieny i pavinien byŭ pierajechać u Varšavu. Dyk voś, my na ŭzroŭni karanioŭ źviazanyja ź biełarusami.
Ciesnyja kantakty biełaruskaj supolnaści sa šmatnacyjanalnaj vilenskaj bahiemaj pierapynilisia paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Nia dziva: pakručastyja šlachi vilenskaj biełaruskaj paezii i jaje tvorcaŭ, tych, chto dačakaŭsia mirnaha času, viali tady abo na zachad, u emihracyju, abo ŭ HUŁAH. Biełaruskaje hramadzkaje žyćcio ŭ Vilni akryjała tolki naprykancy 80-ch hadoŭ 20-ha stahodździa. Ciapier biełarusy pavodle aficyjnych dadzienych składajuć usiaho dva adsotki žycharoŭ Źviarynca. Siarod nievialikaj kolkaści pradstaŭnikoŭ niatytulnaj nacyi, choć i zaviecca jana “nacyjaj paetaŭ”, litarataraŭ čałavieku nieabaznanamu znajści składana. Mienavita tamu ciaham paetyčnaj viečaryny ŭ skviery Miłdy na Źviaryncy sučasnych biełaruskich piśmieńnikaŭ zhadvali značna radziej za ich znakamitych papiarednikaŭ z pačatku praminułaha stahodździa.
— My ich nia viedajem, – patłumačyŭ Vitaŭtas Damašavičus. – Heta pytańnie i movy, i kamunikacyi. Pryznajemsia, što toj intehracyi, jakaja była pierad Pieršaj suśvietnaj vajnoj, niama pakul što. My mienš stasujemsia. Treba bolšych stasunkaŭ. Treba hetak stasavacca, jak my ź biełarusami padčas vandroŭki pa Vialli ad vytokaŭ da Koŭna ŭ 2007 h. Niama blizkich kantaktaŭ. I žadańnie kantaktavać pavinna być dvuchbakovym.
Zadača našych sučaśnikaŭ – adnavić byłyja internacyjanalnyja stasunki žycharoŭ Vilni mižvajennaha dvaccacihodździa. I aktyŭny ŭdzieł pradstaŭnikoŭ roznych narodaŭ u ahulna zładžanych imprezach hetamu moža tolki spryjać.
— Raniej byli Dni Biełarusi ŭ Litvie. Heta byli aficyjnyja mierapryjemstvy, zatoje jany byli. Nia viedaju, čamu jany ciapier nie adbyvajucca. Pavinny być stasunki na ŭzroŭni kultury. Ale dla hetaha patrebnyja vysiłki z usich bakoŭ, – skazaŭ Vitaŭtas Damašavičus.
Paśla žniŭnia 2020-ha hodu ŭ Litvie volaj-niavolaj apynulisia sotni hramadzianaŭ Biełarusi. Isnavańnie va ŭmovach vymušanaj emihracyi patrabuje kłapacicca, najpierš, pra zadavalnieńnie patrebaŭ z samaha padmurku piramidy Masłoŭ. Mižnacyjanalnyja stasunki pa-za miežami mihranckaha asiarodku mohuć dapamahčy vyrvacca z kipciuroŭ niaŭmolnaha pobytu i nanova znajści siabie. Asabliva ŭ Vilni.
— Byvajuć tam imprezy ŭ Vilenskim biełaruskim klubie “Siabryna”. Tam haściej niama. Usio adbyvajecca ŭ kole svaich. Dyk treba zaprašać, treba rabić imprezy nie zakrytymi, a bolš ahulnymi. Usio zaležyć ad hramadzkich stasunkaŭ. Vilnia ŭ biełaruskaj kultury značyć vielmi šmat. I hetak było da pačatku stahodździa. I jana takoj i zastajecca. Z časam hetyja miežy źniknuć. Biełaruś dla Eŭropy – usio jašče terra incognita. Toj šlach Krakaŭ – Miensk abo Harodnia – Vilnia – heta budzie taki turystyčny maršrut, što ŭsie nam pazajzdrościać, – zaznačyŭ Vitaŭtas Damašavičus. – Ničoha viečnaha niama. Ale biełaruskaja supołka najpierš musić rabicca bolš adkrytaju. Ale heta doŭhi šlach. Ničoha nie byvaje adrazu-ž.