Napačatku 2021 h. litoŭski rehijanalny telekanał BM TV zapuściŭ cykł biełaruskamoŭnych pieradačaŭ “Vilenskija sustrečy”. Pavodle zadumy, “Sustrečy” hetyja pryśviečanyja abmierkavańniu roznych aktualnych i histaryčnych pytańniaŭ z žyćcia biełarusaŭ jak u Litvie, tak i pa-za jaje miežami.
Tema čarhovaj dyskusii – “Kanstytucyjnyja paraleli”: udzielniki “Vilenskaj sustrečy” pasprabujuć vyśvietlić, ci šmat ahulnaha było ŭ pryniaćci Kanstytucyi 3 maja 1791 h. Rečy Paspalitaj i ŭ ciapierašnich sprobach kanstytucyjnaj reformy ŭ Respublicy Biełaruś. Pra heta havorać staršynia Tavarystva Biełaruskaj Kultury ŭ Litvie Alaksandr Adamkovič, žurnalist, supracoŭnik hazety “Kurjer Vilenski” Rajmund Klanoŭski, i pradstaŭnik lidarki demakratyčnaj apazycyi Biełarusi Śviatłany Cichanoŭskaj u pravavych pytańniach Siarhiej Zikracki.
Harantyja volnaściaŭ i svabodaŭ
U jakich umovach prymałasia Kanstytucyja Rečy Paspalitaj, pieršaja ŭ Eŭropie kanstytucyja, i jakija nastupstvy heta mieła? Samy pačatak traŭnia 1791-ha hodu. U stalicy Rečy Paspalitaj Abodvuch narodaŭ užo dva z pałovaj hady doŭžycca Vialiki Sojm. Hetak doŭha pasły z usich kutkoŭ uschodnieeŭrapiejskaj superdziaržavy zasiadajuć z važnaj pryčyny. Tolki dva dziasiatki hadoŭ tamu Rasiejskaja imperyja, Pruskaje Karaleŭstva i Aŭstryjskaja imperyja zachapili istotnuju častku Rečy Paspalitaj. Terytoryja Federacyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Polskaj Karony pamienšała na dźvieście tysiačaŭ kvadratnych kilametraŭ. Čatyry miljony kolišnich žycharoŭ Rečy Paspalitaj stali paddanymi inšych dziaržavaŭ. Try ahresary pahražajuć kančatkova źniščyć krainu. Hetkija ŭmovy pryśpiešyli čas na radykalnyja reformy praktyčna va ŭsich sferach hramadzkaha i palityčnaha žyćcia krainy. U vyniku Čatyrochhadovy Sojm uchvaliŭ pryniaćcie admysłovaha “Uradavaha zakonu” – pieršaj u Eŭropie i druhoj u śviecie Kanstytucyi.
— Kanstytucyja – heta tolki adzin z dakumantaŭ, jasna, samy hałoŭny. Ale jon źjaŭlajecca vynikam pracy Vialikaha Sojmu Rečy Paspalitaj, jaki za čatyry hady pryniaŭ šmat inšych zakonaŭ, jakija mieli metu refarmavać, madernizavać dziaržavu, – paviedamiŭ historyk Tomaš Błaščak. – I tut možna tolki pieraličyć, što za hetyja čatyry hady Vialiki Sojm pryniaŭ prajektaŭ ci zakonaŭ bolš za ŭsie inšyja sojmy, i praz hety čas dziaržava, jaje ludzi pakazali, što im treba zrabić hetuju dziaržavu sapraŭdy madernaj i refarmavać jaje.
Čužoje śviata
Kanstytucyja 3-ha maja na terytoryi Rečy Paspalitaj harantavała adeptam raznastajnych vieravyznańniaŭ ŭsie volnaści i svabody. Miž tym panujučaj relihijaj abviaščałasia katalictva. Pry hetym katalikam zabaraniałasia prymać inšuju vieru. Šlachcie Rečy Paspalitaj harantavałasia zachavańnie ŭsich pryvilejaŭ, atrymanych imi jašče za Kazimiram Vialikim i Vitaŭtam. Rycarstva pryznavałasia najvyšejšym sasłoŭjem Rečy Paspalitaj i hałoŭnym abaroncam Kanstytucyi. Vybirać karala dazvalałasia, ale tolki ŭ miežach adnoj siamji. Federacyju Polščy i Vialikaha kniastva Litoŭskaha zamianiała adzinaja Reč Paspalitaja z adnoj dziaržaŭnaj movaju – polskaj. Dziakujučy ŭsiamu hetamu niekatoryja daśledčyki zajaŭlajuć pra palityčnuju škodu Kanstytucyi 3-ha Maja dla biełarusaŭ, litoŭcaŭ i častki ŭkraincaŭ: maŭlaŭ, hety dakumant stvaraŭ dziaržavu tolki dla polskaha naroda. Śćviardžajuć, što Kanstytucyja 3-ha Maja niesła pahrozu dla nasielnikaŭ Vialikaha kniastva Litoŭskaha, bo ź jaje pryniaćciem, maŭlaŭ, palahčalisia pracesy palanizacyi na terytoryi Biełarusi, Litvy i Ŭkrainy. Słovam, na dumku peŭnych navukoŭcaŭ, biełarusy, ukraincy i litoŭcy z nahody pryniaćcia pieršaj u Eŭropie Kanstytucyi ciešacca darma.
— Jość mierkavańnie, što, kali-b nie pryniać hetuju Kanstytucyju, tady Reč Paspalitaja abodvuch narodaŭ, napeŭna, praisnavała-by daŭžej i, napeŭna, da Napaleona. Heta adno. Z druhoha boku, my taksama pavinny hladzieć, što dumali i jak hety dakumant bačyli samyja tahačasnyja litoŭcy i biełarusy, – paviedamiŭ Tomaš Błaščak.
Kali-b Uradavy zakon Rečy Paspalitaj abodvuch narodaŭ praisnavaŭ chacia-b niekalki dziesiacihodździaŭ, nie było-b samich biełarusaŭ – hetak miarkujuć, prynamsi, niekatoryja biełaruskija navukoŭcy. Štopraŭda, nasielnictva Rečy Paspalitaj prychilna sustreła pryniaćcie Kanstytucyi. I najpierš – na biełaruskaj ziamli.
U roznych kutočkach Biełarusi daśledčyki znajšli ažno paŭtara dziasiatki architekturnych pomnikaŭ admysłovaha pryznačeńnia. Heta – kałony ŭ honar pryniaćcia Kanstytucyi 3-ha Maja. Pieršy hetki pomnik paŭstaŭ dziakujučy synu bieraściejskaha vajavody, vialikalitoŭskamu šlachcicu Janu Nikademu Łapacinskamu. Usiaho praz čatyry miesiacy paśla taho, jak u Varšavie pryniali asnoŭny dakumant Rečy Paspalitaj, Łapacinski zahadaŭ pastavić na bierazie Dźviny ŭ rezydencyi rodu Łapacinskich u Lavonpali na Viciebščynie dvanaccacimetrovuju kałonu pavodle ŭłasnaručna padrychtavanaha prajektu z nahody pryniaćcia Ŭradavaha zakonu. Ciaham niekalkich dziesiacihodździaŭ naprykancy 18-ha – napačatku 19-ha stahodździaŭ na terytoryi Biełarusi paŭstali jašče piatnaccać pomnikaŭ, padobnych na kałonu ŭ Lavonpali.
Na dumku niekatorych navukoŭcaŭ, heta – nieabvieržny dokaz narodnaści Kanstytucyi 3-ha Maja. Daśledčyki ličać: pabudova hetkich kałonaŭ śviedčyć pra toje, što pryniaćcie Ŭradavaha zakonu Rečy Paspalitaj – heta elemient i biełaruskaj kanstytucyjnaj historyi. Takim čynam, dziaržaŭnyja ściahi biełarusaŭ jašče dźvieście tryccać hadoŭ tamu mieli šaniec być u biełych i čyrvonych kolerach.
— Jak vy miarkujecie, ci majuć biełarusy naohuł hetkaje maralnaje prava śviatkavać jubilej Kanstytucyi 1793 h., ci heta varta ličyć čužym – litoŭskim, polskim – śviatam?
Alaksandar Adamkovič: Ja liču, hetaje pytańnie ŭvohule evalucyjnaje, pačynajučy z taho, kim siabie ličać biełarusy: ci častkaj “vialikaha ruskaha etnasa”, ci častkaj eŭrapiejskaj cyvilizacyi? I zrazumieła, dla pieršych hetaja kanstytucyja nieprymalnaja i niepatrebnaja. Ale ŭsio-ž taki, kali biełarusy źjaŭlajucca častkaj jeŭrapiejskaj cyvilizacyi, adčuvajuć siabie paŭnavartasnymi siabrami hetaj cyvilizacyi, to zrazumieła, što hetaja Kanstytucyja, jak i dla palakaŭ, taksama i pieršaja biełaruskaja kanstytucyja. Biełarusy byli častkaj Rečy Paspalitaj. Praktyčna ŭsia terytoryja siońniašniaj Biełarusi ŭvachodziła ŭ skład hetaj dziaržavy. I tamu historyja Biełarusi – heta taksama i historyja Rečy Paspalitaj. Navat stajać pytańnia takoha nia moža: prymalnaja Kanstytucyja dla Biełarusi ci nie, pavinny śviatkavać ci nie. Heta častka historyi biełarusaŭ, častka kryvavaj historyi biełarusaŭ. Na maju dumku, my pavinny najpierš hanarycca tym, što była kanstytucyja, i tym, što biełarusy, jak častka nasielnikaŭ Rečy Paspalitaj, taksama spryčynilisia da jaje stvareńnia i pryniaćcia.
Nia prava, ale abaviazak
— Spadaru Rajmundzie, sioleta padčas śviatkavańnia ŭračystaści jubileju Kanstytucyi 3-ha maja sustrelisia lidery 5 dziaržavaŭ: kiraŭniki Polščy, Ukrainy i krain Bałtyi. Jak Vy miarkujecie, toje, što siarod ich nie było pradstaŭnika Biełarusi – ci biada heta, ci nie takaja ŭžo vialikaja prablema – nie było i nie było, jak kažuć?
Rajmund Klanoŭski: Nu, pa-pieršaje, ci prablema heta? Heta jak kali siamja z usiaho śvietu źjazdžajecca i kahości nie chapaje. I heta vielmi sumna. I my spadziajemsia, što taksama jość pradstaŭniki volnaj biełaruskaj dziaržavy i volnaha biełaruskaha naroda, jakija buduć udzielničać u budučym sviatkavańni hadaviny pryniaćcia Kanstytucyi 3 maja, bo znoŭ-ža tak, karystajučysia siamiejnaj metafaraj, ci biełarusy nia majuć prava śviatkavać hety jubilej? Byccam-by my pytalisia, ci maje prava čałaviek naviedvać mahiły svaich prodkaŭ, ci maje prava malicca za ichnyja dušy. Heta nia prava, heta abaviazak, tamu što heta spadčyna palakaŭ i litoŭcaŭ, biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, bo mienavita našy prodki stvaryli cyvilizacyju, jakaja naradziła pieršuju ŭ Eŭropie kanstytucyju. I los hetaj kanstytucyi, vidavočna, zusim inšy, čym los pieršaj u śviecie kanstytucyi, tamu što taja była pryniataja, i hetaja dziaržava isnuje da siońniašniaha dnia. Paśla pryniaćcia našaj, nie atrymałasia pastavić nam cyvilizacyjnuju metu, taki cyvilizacyjny vektar, jakomu my pavinny byli prytrymlivacca, i kali-b nie Zyhmunt Sierakoŭski, nie Kastuś Kalinoŭski ci inšyja vialikija syny i dočki našych narodaŭ, jakija nasamreč pryviali nas da viartańnia hetaj Svabody, kab atrymać hodnaść dla zachavańnia identyčnaści… Kali niechta skaža, što kanstytucyja adkryła šlach da palanizacyi nie palakaŭ, jakija tam žyli, pierš za ŭsio jana adkryła šlach da palanizacyi prodkaŭ siońniašnich palakaŭ. Na toj momant u našaj ahulnaj dziaržavie byli dziaržaŭnymi movami defakta, choć toje ŭ Karaleŭstvie Polskim nikoli nie było rehlamentavana, takoj movaj była łacina, a ŭ Vialikim kniastvie Litoŭskim rusinskaja, a paźniej polskaja, jak raniej u Karonie, Polskim Karaleŭstvie. Ź inšaha boku, kali-b nie było hetaj kanstytucyi, kali-b nia jejny duch, jaki kiravaŭ nami, nie było-b biełarusizacyi i ŭkrainizacyi. Rusifikacyja absalutna fundamientalnaja reč, tamu što heta kanstytucyja vyznačała tendencyi raźvićcia cyvilizacyi, da jakoha śvietu my chočam naležać, ci chočam naležać da eŭrapiejskaj cyvilizacyi. Adnak na hetaje pytańnie niama adkazu da siońnia.
— Spadaru Siarhieju, jak admysłoviec u biełaruskim pravie, ci mahli-b Vy skazać, jakoje miesca zajmaje Kanstytucyja 3 traŭnia 1791 hoda ŭ historyi biełaruskaha prava, jakoje miesca advodziać navukoŭcy ciapier u Biełarusi hetamu faktu, hetaj padziei?
Siarhiej Zikracki: Kali my pahladzim na vučebnyja prahramy pa historyi dziaržavy i prava ŭ Biełarusi, to ja nie skazaŭ-by, što hetaj Kanstytucyi nadajecca značnaje miesca. Toje samaje, što i Statutu VKŁ, i toje, što i paśla inšych časoŭ Rečy Paspalitaj. Kali my pahladzim na padručniki pa historyi dziaržavy i prava, to tam usiamu adviedziena krychu miesca ŭ adpaviednaści ź niejkim histaryčnym pieryjadam, i ja-b nie skazaŭ, što vialikich akcentaŭ voś na hetuju kanstytucyju tam robicca.
Pieršaja i adzinaja papraŭka
Paśla pryniaćcia Kanstytucyi 3-ha maja jak u žycharoŭ Polskaj Karony, tak i ŭ nasielnikaŭ Vialikaha kniastva paŭstała šmat pytańniaŭ. Nia dziva: Uradavy zakon prymali, kab abaranić usio jašče vialikuju dziaržavu ad šmatlikich vonkavych pahrozaŭ. Dla taho, kab vyrašyć unutranyja prablemy, pryniali admysłovy dadatak – “Uzajemnyja zaručyny abodvuch narodaŭ”. Hety dakumant harantavaŭ, što pradstaŭniki jak Polskaj Karony, tak i Vialikaha kniastva biaruć adnolkavy ŭdzieł u važnych uradavych ustanovach. Pieršuju i adzinuju papraŭku da Kanstytucyi Rečy Paspalitaj pryniali ŭ vyniku zmahańnia vialikalitoŭskich pasłoŭ za svaje pravy. Zrešty, niezadavolenych novymi paradkami, uviedzienymi Kanstytucyjaj, było niamała – jak unutry Rečy Paspalitaj, tak i pa-za miežami krainy. Prapahandysty Rasiejskaj imperyi nazyvali pryniaćcie Ŭradavaha zakonu nie inakš, jak “dziaržaŭnym pieravarotam”. A imperatryca Kaciaryna Druhaja publična staviła pobač padziei traŭnia 1791 hodu ŭ Varšavie i “kryvavuju” francuzskuju revalucyju. Nielajalnyja da dziaržavy mahnaty Rečy Paspalitaj abjadnalisia suprać novych reformaŭ u Tarhavickuju kanfederacyju. U vyniku Kanstytucyja 3-ha Maja praisnavała ŭsiaho dzieviatnaccać miesiacaŭ. Naprykancy listapada 1793-ha hodu Haradzienski Sojm admianiŭ jaje – adnačasova z uchvaleńniem druhoha padziełu Rečy Paspalitaj pamiž Aŭstryjaj, Prusijaj i Rasiejskaj imperyjaj. Niahledziačy na karotkaje žyćcio, Kanstytucyja 3-ha Maja i paśla jaje admieny zastavałasia dla rasiejskich uładaŭ niebiaśpiečnaj. Karalisia navat tolki zhadki pra jaje.
Padstava dla vyhnańnia
Litva! Baćkoŭski kraj, ty jak zdaroŭje toje:
Nia cenim, majučy, a stracim załatoje —
Škada, jak i krasy tvaje, moj rodny kraju.
Tuhoju pa tabie tut vobraz tvoj stvaraju.
O Ty, zastupnica pračystaja nad nami,
Čyj cudatvorny lik u Čanstachovie ŭ chramie
I ŭ Vostraj Bramie śviecicca pry nabaženstvie,
I ŭ Navahrudku zamkavym! Jak mnie ŭ malenstvie
Žyćcio viarnuła ty, źjaviŭšy cud niabiesny
(Synok na śviet zirnuŭ i maci stohn balesny
Spyniła, modły ŭznosiačy praz ślozy Bohu…)
A jon, jak i tady, k śviatyń Tvaich parohu
Hatoŭ iści, kab dziakavać za ŭratavańnie…
tak i ciapier – viarni ty nas usich z vyhnańnia!
Hetymi radkami Adam Mickievič raspačaŭ svoj znakamity šedeŭr – paemu “Pan Tadevuš, abo Apošni zajezd u Litvie”. Hety epičny tvor klasyk biełaruskaj, polskaj i litoŭskaj litaratury epochi ramantyzmu pačaŭ składać u vyhnańni: voś užo niekalki hadoŭ jon znachodziŭsia ŭ vymušanaj emihracyi, ahornuty nievymoŭnaj tuhoju pa Radzimie, dzie tolki što patanuła ŭ kryvi Listapadaŭskaje paŭstańnie 1831-ha hodu.
Pačałosia z taho, što treciaha traŭnia 1823-ha hodu vučań piataje klasy Vilenskaha liceju piatnaccacihadovy Michał Plater napisaŭ na došcy “Vivat Kanstytucyja Treciaha traŭnia! Jaki sałodki ŭspamin dla suajčyńnikaŭ”. Niechta z adnaklaśnikaŭ dapisaŭ pad hetym “Tolki niama kamu pra heta zhadać”.
Nadpis, zrobleny rukami junych ekstremistaŭ, staŭsia pačatkam doŭhaha śledčaha pracesu, u vyniku jakoj byli źlikvidavanyja tajemnyja tavarystvy filamataŭ, filaretaŭ i pramianistych, šmat siabroŭ hetych arhanizacyjaŭ patrapili ŭ vysyłku, paciarpieŭ i sam Vilenski ŭniversytet. U vymušanaj emihracyi apynuŭsia i Adam Mickievič.
Darahuju jamu Vilniu paet vymušany byŭ pakinuć nazaŭsiody ŭ kastryčniku 1824-ha hodu. Na praciahu tryccaci hadoŭ Adam Mickievič pabyvaŭ u Rasiejskaj imperyi, Italii, Švajcaryi, Niamieččynie i Francyi. U Paryžy razam z kolišnim nastaŭnikam Jaŭchimam Lalevielem paet kiravaŭ demakratyčnym kryłom emihracyi z terytoryi Rečy Paspalitaj. Vabiła Mickieviča i navukovaja dziejnaść, i ŭ 1840-ym hodzie litaratar staŭ prafesaram słavianskaj słaviesnaści ŭ adnoj z samych prestyžnych navučalnych ustanovaŭ Francyi Kalež de Frans. Vosieńniu 1855-ha hodu Adam Mickievič pierajechaŭ u Kanstancinopal, dzie imknuŭsia stvaryć Polski i Žydoŭski lehijony dla čynnaha ŭdziełu ŭ Krymskaj vajnie suprać Rasiejskaj imperyi. 26-ha listapada 1855-ha hodu paet niečakana pamior u Stambule padčas epidemii chalery.
— Ci była hetaja vymušanaja emihracyja fatalnaj u žyćci Adama Mickieviča ci, naadvarot, jana pryniesła jamu niečakanuju karyść?
Rajmund Klanoŭski: Viadoma, nie, tamu što heta ŭ peŭnym sensie pryviało da taho, što jon raźviŭsia jak paet, jak nacyjanalny prarok, kali-b zastaŭsia, mahčyma, što jon moh by tak i zastacca tut pry temach falkłoru i ramansaŭ, moža, i nia tak, tamu što tut byli jašče i palityčnyja ambicyi. Fakt, što mienavita hetaja tuha pa rodnym domie, da Ajčyny, dała jamu matyvacyju pisać, naprykład, “Pan Tadevuš”, jakoha nazyvajuć tahačasnym nacyjanalnym epasam, heta byŭ prosta manifiest novaj polskaj nacyi, i nasamreč mała jaki paet moža pachvalicca nia tolki stvareńniem vajskovych addziełaŭ, ale i moža pachvalicca stvareńniem novaj nacyi na asnovie isnujučaj kultury, na asnovie isnujučych kaštoŭnaściaŭ, i pieradavać hetyja kaštoŭnaści praz stahodździ, pieradavać praz pakaleńni, pierakładać na movu, zrazumiełuju dla novaha pakaleńnia, jakoje raście ŭ inšych umovach u inšych krainach. Heta absalutna ŭnikalnaja reč! Vidavočna, što ŭ karotkaterminovaj perspektyvie dla Vilenščyny emihracyja Mickieviča była vialikaj strataj, ale ŭ doŭhaterminovaj – heta byŭ vialiki padarunak dla polskaj, litoŭskaj i biełaruskaj nacyjaŭ.
Sučasnyja filamaty
Naprykancy listapada 2020-ha hodu, na sto šeśćdziesiat piatyja ŭhodki śmierci Adama Mickieviča ŭ Vilni la pamiatnaj doški paetu na Ratušnaj płoščy sabralisia vilenčuki i hości litoŭskaj stalicy, zakinutyja siudy biaźlitasnym losam z susiedniaj krainy. Padčas niepraciahłaj, ale žyćcieśćviardžalnaj akcyi biełaruskija emihranty praviali histaryčnyja paraleli pamiž perypetyjami dvuchsothadovaj daŭniny i sučasnaściu.
— Siońnia ŭ Vilni na Ratušnaj płoščy my sabralisia razam, kab ušanavać pamiać paeta Adama Mickieviča, – pramoviła hramadzkaja dziajačka Volha Pavuk. – Vosieńniu 1823 hoda Adam Mickievič byŭ asudžany pa spravie filamataŭ, i heta byŭ najbujniejšy palityčny praces u tahačasnaj Eŭropie. Sto vosiem udzielnikaŭ sakretnaj patryjatyčnaj supołki byli asudžanyja. Bolšaść ź ich była studentami Vilenskaha universytetu. Siońnia my viedajem hetych studentaŭ jak talenavitych paetaŭ, vydatnych navukoŭcaŭ i nievierahodnych hramadzkich dziejačaŭ. Vosieńniu 1824 hoda Adama Mickieviča vypuścili z turmy, ale jon byŭ vymušany źjechać ź Litvy. Prajšło dźvieście hadoŭ. I voś siońnia ja i niekatoryja biełarusy taksama byli vymušanyja źjechać z radzimy, tamu što my ŭsie paddalisia palityčnamu pieraśledu. I siońnia my, biełarusy, jak tahačasnyja filamaty, chočam skazać “nie” palityčnamu pieraśledu, a “tak” svabodnaj Biełarusi. Žyvie Biełaruś!
— U vyniku vykryćcia dziejnaści filamataŭ, filaretaŭ i pramianistych, u vyniku ŭsiaho hetaha śledčaha pracesu šmat siabroŭ hetaj hetych arhanizacyjaŭ vymušanyja nazaŭsiody pakinuć svaju radzimu. Toje samaje my nazirajem i ŭ našyja dni, kali tysiačy biełarusaŭ vypravilisia ŭ takuju vymušanuju emihracyju, ratujučysia ad pieraśledu z boku biełaruskich pravaachoŭnikaŭ. Voś hetkaja emihranckaja dola napatkała zusim niadaŭna i biełaruskaha jurysta, Siarhieja Zikrackaha. Raskažycie, kali łaska, jak i čamu Vam sobiła apynucca pa-za miežami Biełarusi ŭ Vilni?
Siarhiej Zikracki: Ja byŭ advakatam i na praciahu 2020 hodu šmat zajmaŭsia abaronaj aktyvistaŭ, jakija byli suprać isnujučaj ułady, abaraniaŭ žurnalistaŭ, jakija pisali pra biahučuju sytuacyju ŭ Biełarusi, sam aktyŭna vykazvaŭsia ŭ sacyjalnych sietkach, davaŭ interviju, i ŭ sakaviku mianie pazbavili advakackaj licenzii, vyklučyli z kalehii advakataŭ. I nasamreč pytańnie pra toje, što narod źjazdžaje, jak by heta absalutna vidavočnaje pytańnie. I ŭ našaj siamji hetaje pytańnie padymałasia kolki razoŭ. Adzinaje, što, pakul u mianie była advakackaja licenzija, ja nia bačyŭ siabie nie ŭ Biełarusi, i pakul u mianie była mahčymaść niejkim čynam abaraniać tych biełarusaŭ, jakija ŭdzielničali ŭ hetych akcyjach pratestu, ja zastavaŭsia ŭ Biełarusi. Kali mianie advakackaj licenzii pazbavili, to pytańnie adjezdu stała davoli vidavočnym, tamu što psichalahičny nastroj u siamji byŭ vielmi-vielmi składany. Maje blizkija, maje rodnyja vielmi byli spužanyja toj situacyjaj i chacieli źjechać ź Biełarusi. Takim čynam, voś jak ja akazaŭsia ŭ Vilni. Jak tolki mianie pazbavili licenzii, my adrazu-ž pačali šukać mahčymaść kudy-niebudź źjechać, i prykładna ŭ hety čas atrymałasia: mnie pastupiła prapanova ad Śviatłany Cichanoŭskaj stać jaje pradstaŭnikom pa pravavych pytańniach, i tamu zaraz ja ŭ Vilni.
— Što z vašymi rodnymi? Jak ja razumieju, vy nie adzin pryjechali ŭ Vilniu.
Siarhiej Zikracki: Ja pryjechaŭ sa svajoj siamjoj. Jak i šmat biełarusaŭ, jakija źjazdžajuć ź Biełarusi. Šmat chto źjazdžaje i dumaje što jon źjazdžaje na miesiac-dva, spadziajecca, što situacyja krychu ŭładkujecca i budzie mahčymaść viarnucca. Inšyja źjazdžajuć surjozna j nadoŭha i zvoziać z saboj svaje siemji. Šmat chto z maich siabroŭ taksama źjazdžaŭ i, ja viedaju, źjazdžali cełymi siemjami. Ja taksama ŭžo pryncypova siudy pryjechaŭ i pryvioz svaju siamju. Z adnaho boku, maja siamja – heta davoli vialikaja častka majho žyćcia, i ja nia bačyŭ mahčymaści źjazdžać bieź siamji, ź inšaha boku, my spadziajemsia, što my vierniemsia chutkim časam, ale dumaju, što heta dakładna nia dva-try miesiacy.
— Si vic pace, para bellum.
Siarhiej Zikracki: Jak jość.
Kazachstanski scenar
— Praminuła 230 hadoŭ, a pierad biełarusami paŭstajuć tyja samyja prablemy, jakija paŭstavali pierad ichnimi prodkami padčas pryniaćcia Kanstytucyi 3-ha Maja 1791 hoda: heta i prablemy abarony niezaležnaści dziaržavy, i nieabchodnyja źmieny ŭ zakanadaŭstvie. Pryčym pra heta pačaŭ kłapacicca i ciapierašni biełaruski aficyjoz, i demakratyčnaja apazycyja. U čym pryčyna taho, što biełaruski aficyjny bok raspačaŭ hetuju pracu nad peŭnymi kanstytucyjnymi źmienami i reformami ŭ hałoŭnym zakonie dziaržavy?
Siarhiej Zikracki: Mnie padajecca, što heta sproba adciahnuć uvahu ad tych žnivieńskich źjavaŭ, jakija byli, ad absalutna vidavočnaj pieramohi Śviatłany Cichanoŭskaj na vybarach, i sproba krychu źmianić paradak dnia, ź inšaha boku, heta, mahčyma, sproba pierajści da inšaha paradku kiravańnia ŭ dziaržavie, tak zvany kazachstanski scenar, jaki ŭžo mieŭ adbycca ŭ inšych krainach. Ale tut pytańnie chutčej da palitolahaŭ, čym da jurystaŭ. Ja zbolšaha hladžu na zakony i kamentuju zakanadaŭstva.
— Spadar Alaksandar, zusim niadaŭna Alaksandar Łukašenka paviedamiŭ čynoŭnikam, što sytuacyja, pravavy stan u krainie taki, što “raz-poraz nie da zakonaŭ”. Ci jość naohuł sens u tym, kab zamaročvacca źmienami ŭ kanstytucyi i stvarać kanstytucyjnuju kamisiju, pravodzić reformy, kali pravavy stan mienavita taki, jaki byŭ abvieščany? Jaki ŭ hetym sens?
Alaksandar Adamkovič: Ja dumaju, što sensu ŭ hetym absalutna niama. Jak my bačym, za čas jahonaha kiraŭnictva kanstytucyi źmianialisia nie adzin raz, ale sutnaść jahonaha kiravańnia nie mianiałasia. I pryčyna tut, ja liču, uvohule nie ŭ kanstytucyi i nie ŭ źmienie kanstytucyi. Prablema ŭ tym, što nie pracujuć navat tyja instytucyi, jakija abvieščanyja ŭ kanstytucyi. Usio pracuje pad volu adnaho čałavieka: “ja skazaŭ – i ŭsie astatnija heta robiać”. Jość heta ŭ kanstytucyi, niama hetaha ŭ kanstytucyi, moža być heta ŭ kanstytucyi, heta nie važna, tamu tak, ja pahadžajusia sa spadarom Siarhiejem, što razmova pra pryniaćcie novaj kanstytucyi – heta sproba adciahnuć ŭvahu, i, bajusia, jość druhi momant, što ŭsio heta – sproba pieradać svaju ŭładu pa spadčynie adnamu z synoŭ. Naprykład, budzie kiravać jakiści z synoŭ, a jon užo budzie znachodzicca tam dzieści ŭ cieniu, bolš času sabie ŭdzialać, i, zrazumieła, usio trymać pad kantrolem.
— Kazachstanski varyjant, pra jaki kazali tolki što.
Alaksandar Adamkovič: Tak. Tamu voś majo mierkavańnie, što źmieny kanstytucyi tam absalutna ničoha nie vyrašajuć. Jon moža ŭ hod pa dziesiać razoŭ ich mianiać, ale sutnaść jaho kiravańnia, sutnaść taho režymu zastaniecca toj samaj. Kali ŭvohule kazać pra kanstytucyju, maja dumka, što hetaje pytańnie nie pavinna i dyskutavacca, jak u Amierycy: kanstytucyja nie mianiałasia bolš za 250 hadoŭ, ale bačym, što heta samaja kvitniejučaja kraina, tamu ŭsio zaležyć nie ad źmienaŭ u kanstytucyi, a ad taho, jakija ludzi prychodziać da ŭłady. Kali pryjdzie niejki aferyst, to navat pry samaj demakratyčnaj kanstytucyi jon usio roŭna znojdzie mahčymaść zrabić dyktatarski režym. Jak heta adbyłosia ŭ Biełarusi. Kali pryjdzie sumlenny čałaviek, jak heta 250 hadoŭ adbyvajecca ŭ Amerycy, to dla krainy heta tolki plusy. Tamu, abahulniajučy toje samaje, što ja kazaŭ, u nas jość adna kanstytucyja 1994 hoda, a ŭsio astatniaje lišniaje i niepatrebnaje.
Siarhiej Zikracki: Ja nie pahadziŭsia-by, što kanstytucyju nia treba mianiać, što ŭsio zaležyć ad sumleńnia taho čałavieka, jaki pryjdzie da ŭłady. Kanstytucyja i pišacca dla taho, kab u vypadku, kali da ŭłady pryjšoŭ-by niesumlenny čałaviek, była mahčymaść abmiežavać uładu hetaha niesumlennaha čałavieka. Amerykanskaja kanstytucyja, jakaja isnuje, daje mahčymaść isnavać dziaržavie, funkcyjanavać dziaržaŭnym vorhanam navat u vypadku, kali da ŭłady pryjdzie niesumlenny amierykanski prezydent. Što da ciapierašniaj kanstytucyi, to, na žal, taja sistema, jakaja zakładziena ŭ kanstytucyju 1996 hoda z usimi papraŭkami, absalutna nie daje mahčymaść kantralavać uładu. Tamu źmieny ŭ kanstytucyi nieabchodnyja. Adzinaje pytańnie, chto i čamu hetyja źmieny budzie rabić. Vidavočna, što toje, što robicca siońnia aficyjnym bokam, heta butaforyja, heta nierealnyja źmieny kanstytucyi, i meta heta nia jość vypraŭleńnie pamyłak. Ale kanstytucyju treba mianiać. I my zaraz musim razvažać ab tym, jakaja musić być novaja kanstytucyja.
Systema abarony ad kiepskaha kiraŭnika
— Možna siarod biełarusaŭ znajści šmat prychilnikaŭ roznych varyjantaŭ raźvićcia dalejšych padziejaŭ. Chtości prapanuje spynicca na tym, što jość, chtości prapanuje prosta viarnucca da varyjantu 1994 hoda, chto prapanuje naohuł napisać ad pačatku kanstytucyju, i, ułasna kažučy, jašče piać hadoŭ tamu Zianon Paźniak i tvorčaja hrupa adukavanych vybitnych biełarusaŭ, stvaryła cełuju narodnuju prahramu. Nie kanstytucyju, ale padmurak jaje, viziju novaj Biełarusi. Prahrama tak i nazyvajecca “Volnaja Biełaruś”. U joj Biełaruś maje stać parlamancka-prezydenckaj respublikaj. Nakolki ja razumieju, pavodle taho prajektu, jaki pravodziła kanstytucyjnaja kamisija na čale z Anatolem Labiedźkam, taksama praduhledžvaje hetkuju formu dziaržaŭnaha ładu ŭ Respublicy Biełaruś. Jakija adroznyja ad ciapierašniaj momanty buduć u prajekcie, jaki padtrymaŭ štab Śviatłany Cichanoŭskaj? Ci mahli-b Vy raskazać, što heta za prajekt, čym jon adroźnivajecca ad taho, što biełarusy majuć zaraz?
Siarhiej Zikracki: Asnoŭnaje, pra što my kažam, kali my kažam pra kanstytucyju, heta toje, što tam musić być zakładziena realnaja sistema, jakaja budzie abaraniać dziaržavu ad takoha voś kiepskaha kiraŭnika. Kab byli mechanizmy, jakija-b harantavali i zakanadaŭčuju, i vykanaŭčuju, i sudovuju ŭładu. I toj prajekt, jaki prapanoŭvaje kanstytucyjnaja kamisija na čale z Labiedźkam, jakraz-taki hetuju sistemu i prapanoŭvaje. Na moj pohlad, davoli ŭdała heta ŭsio prapisana, i taja madel, jakaja prapanoŭvajecca, budzie narmalna funkcyjanavać i nie daść mahčymaści paŭtarycca voś tamu, što zdaryłasia, kali da ŭłady pryjšoŭ nia vielmi dobry kiraŭnik.
Ja razumieju, što jość častka nasielnictva, jakaja ličyć, što kanstytucyja 1994 hoda była dobraja, i što niby ŭsio źmianiłasia pasla taho, jak na referendumie pryniali kanstytucyju 1996 hoda. Vidavočna, što kanstytucyja 1996 hoda była značna lepšaj. Ale tut my musim kazać pra toje, što ŭ peŭnaj častki nasielnictva vidavočna jość taki stereatyp u tym, što mienavita kanstytucyja 1994 hoda i pryviała da ŭłady Alaksandra Łukašenku, i faktyčna voś z-za hetaha my majem toje, što majem, voś hetaje praŭleńnie na praciahu 26 hadoŭ. Tamu, moža być, i słušnym źjaŭlajecca momant, što davajcie zaraz prosta napišam z nula novuju kanstytucyju, i chaj u hetuju kanstytucyju ŭvojdzie ŭsio toje samaje lepšaje, što było ŭ kanstytucyi 1994 hoda, i što jość u kanstytucyi inšych krain.
Nie čakać, a vybirać
— Zusim niadaŭna režyser Jury Chaščavacki ŭ interviju hazecie “Naša niva” zaŭvažyŭ, što vialikaja masa biełarusaŭ pa-raniejšamu čakajuć dobraha cara, ci prynamsi, dobraha prezydenta, jak raniej čakali dobraha cara, i nie razumieje, što dobrych treba nie čakać, a vybirać. Vy zusim niadaŭna adtul. Ci hatovy biełaruski narod da takich istotnych pieramienaŭ u dziaržaŭnym ładzie svajoj radzimy?
Siarhiej Zikracki: U lubym vypadku kanstytucyja – heta toje, što musić prymacca na referendumie, i biełaruski narod budzie hałasavać za hetuju kanstytucyju. My kažam pra toje, što kanstytucyjnaja reforma patrabuje vialikaha abmierkavańnia ŭsich hetych pytańniaŭ. I vidavočna, što i parlamenckaja respublika, i parlamencka-prezydenckaja kraina, i kraina z superprezydenckaj uładaj – kožnaja ź ich maje svaje pieravahi i maje svaje minusy. I my davoli časta kažam pra Francyju jak prykład davoli mocnaj prezidenckaj ułady, i ŭsio-ž taki Francyja ličycca demakratyčnaj dziaržavaj. Tamu ja zaraz za hetym stałom nie arhumientavaŭ-by i nie pabudžaŭ biełarusaŭ u tym, što taja kanstytucyja, jakuju prapanoŭvaje štab Cichanoŭskaj, źjaŭlajecca absalutna pravilnaj i cudoŭnaj, i adzinaj, jakaja musić być pryniataja. My sychodzim z taho, što heta musić być pradmietam davoli šyrokaha abmierkavańnia. I kali my adčujem, što voś mienavita takaja forma, jakaja prapanoŭvajecca, jana słušnaja, dumaju, što hetuju formu i treba budzie vynosić na refierendum. Kali my adčujem, što heta nia toje, što na siońnia zadavalniaje biełaruskaje hramadstva, tady chutčej za ŭsio budzie treba adychodzić ad hetaj formy. Tamu davajcie pahladzim, abmiarkujem i budziem vynosić na refierendum toje, što budzie zadavalniać bolšuju častku narodu.
Moŭnaja dziaržaŭnaść
— Narodnaja prahrama “Volnaja Biełaruś” Zianona Paźniaka, jak i Kanstytucyja Biełarusi ŭzoru 1994 h., statusam dziaržaŭnaj movy nadzialaje tolki biełaruskuju. Ruskaja mova nazyvajecca movaj mižnacyjanalnych znosinaŭ (ź nieabmiežavanym, ale časovym statusam). Prajekt novaj Kanstytucyi, jak i ciapierašniaja Kanstytucyja Respubliki Biełaruś, u artykule 25 dziaržaŭnymi prapanuje ličyć biełaruskuju i ruskuju movy. Štopraŭda, jak i ŭ prajekcie Zianona Paźniaka, planujecca pašyryć vykarystańnie biełaruskaj movy z nadańniem joj u budučyni statusu adzinaj dziaržaŭnaj movy. Za dziaržaŭnaje dvuchmoŭje padčas apytańnia na płatformie “Hołas” vykazalisia bolš za 383 tysiačy čałaviek, što składaje 82 adsotki respandentaŭ. Jak vy staviciesia da hetkaha vyrašeńnia moŭnaha pytańnia ŭ novaj Biełarusi?
Siarhiej Zikracki: Toje, što apošnija dva dziesiacihodździ adbyvajecca rusifikavańnie, heta nie z-za taho, što ruskaj movie nadali status druhoj dziaržaŭnaj. Heta z-za taho, što dziaržava vyrašyła addać biełaruskuju movu na druhi plan. My bačym bieźlič krainaŭ, u jakich jość niekalki dziaržaŭnych movaŭ, i hetyja niekalki dziaržaŭnych movaŭ absalutna narmalna ŭžyvajucca ŭ krainie. Heta pieršy momant. I tamu my nia možam štučna prasoŭvać biełaruskuju movu. My nia možam prymušać narod vykarystoŭvać biełaruskuju movu, kali narod nia moža jaje vykarystoŭvać. Kali my budziem niekaha ŭ niečym prymušać, my atrymajem advarotny efiekt. I što da mianie, ja-b vielmi chacieŭ, kab biełaruskaja mova była adzinaj dziaržaŭnaj. I ja vielmi rady, što asabista ŭ mianie była mahčymaść u sudovych pracesach vykarystoŭvać biełaruskuju movu, pisać dakumanty na biełaruskaj movie. Ale ja razumieju, što na siońniašni dzień čas jašče nie pryjšoŭ. Dyk voś naša zaraz zadača – nie zhubić biełaruskuju movu. I tamu my nia možam prymušać narod razmaŭlać na biełaruskaj movie. Naša zadača – zamacavać toje, što my majem, što jość i biełaruskaja, i ruskaja mova, i dalej praź dziaržaŭnuju palityku rabić toje, kab heta biełaruskaja mova stała bolš papularnaj. Ale heta musić być naturalnym, heta nia musić być niejkim štučnym. I tady, kali, nia viedaju praz kolki, dobra, kali praź piać hadoŭ, dziesiać, moža być, navat 15 hod heta stanie absalutna naturalnym, voś tady možna budzie padniać pytańnie pra toje, što biełaruskaja mova musić być adzinaj dziaržaŭnaju movaj. Ale heta musić być absalutna evalucyjny praces, i nia treba zaraz rabić revalucyju, i stavić hetaje pytańnie takim kateharyčnym čynam. Možacie pavieryć mnie, ja heta bačyŭ, jak za apošnija dzieviać miesiacaŭ zmianiłasia śvietaŭsprymańnie ŭ biełarusaŭ. Jany nia viedali biełaruskuju movu, ale zaraz jość vialikaje žadańnie vyvučać hetuju movu, i ja čuju hetuju biełaruskuju movu na vulicach i značna čaściej, čym ja čuŭ jaje hod tamu. I ja baču siarod maich znajomych ludziej, jakija vielmi žadajuć vykarystoŭvać biełaruskuju movu. Tamu heta evalucyjny praces, i kali jaho zaraz nie šturchać i jaho nie spyniać, jon pryviadzie da taho, što biełaruskaja mova budzie vykarystoŭvacca. Tamu ja-b zaraz nia staviŭ takoje kateharyčnaje pytańnie: davajcie prapišam u kanstytucyju biełaruskuju movu jak adzinuju dziaržaŭnuju i budzie nam ščaście. Dy nia budzie!
— Spadar Alaksandar, što-b vy skazali pra vyrašeńnie moŭnaha pytańnia ŭ novaj Biełarusi? Kolki movaŭ mohuć ušanavacca statusam dziaržaŭnaj movy ŭ toj Biełarusi, jakaja paŭstanie?
Alaksandar Adamkovič: My chočam być biełarusami i nacyjaj ci prydatkam da “vialikaha ruskaha narodu”? Kali my chočam być nacyjaj, mieć svaju nacyjanalnuju dziaržavu, mova moža być tolki adna dziaržaŭnaja. Usio astatniaje – zdrada nacyjanalnym i dziaržaŭnym intaresam. Heta my bačym, što adbyłosia za 25 hadoŭ: tatalnaja rusifikacyja biełaruskich škoł. U Biełarusi zastałosia mienš za 10 adsotkaŭ. Telebačannie całkam ruskamoŭnaje. Tam inšaj movy my nie čujem. Navat tut kolki čuju paprokaŭ navat voś ad miascovych palakaŭ, jakija tut jašče zachavali biełaruskija havorki, razmaŭlajuć na biełaruskaj movie, maŭlaŭ, my ŭklučajem biełaruskaje telebačańnie, chočam pačuć našu movu, a tamu hučyć ruskaja, my nie razumiejem, što tam robicca. Idzie rusifikacyja i zniščeńnie Biełarusi, biełaruskaha naroda. Ja vybačajusia, što maja pazicyja takaja troški rezkaja. Ale ja baču, što prykryvajemsia ruskaj movaj, voś, maŭlaŭ, davajcie nia budziem naciskać, nie budziem prymušać biełarusaŭ razmaŭlać pa-biełarusku i hetak dalej. Nia treba prymušać, ale stvaryć zakanadaŭčuju bazu najpierš dla razvićcia movy tytulnaj nacyi. Biełaruś – nie federatyŭnaja dziaržava, dziaržava, u jakoj pražyvaje kala 80 adsotkaŭ biełarusaŭ. To čamu 80% biełarusaŭ pavinny vałodać i vučyć niejkuju čužuju movu niachaj tam i susiedniaha naroda, susiedniaj krainy? Moža, lepš davajcie, kali chočacca hetaha dźviuchmoŭja, zamienim anhielskaj movaj, jakaja bolš prestyžnaja, i daje bolš mahčymaściaŭ? Voźmiem tych-ža samych palakaŭ na toj-ža Vilenščynie. Jość hetaja prablema, što mnohija z ich pa siońniašni dzień, ličy, ruskamoŭnyja. Ale dla ich nia ŭvodzicca status dziaržaŭnaj albo rehijanalnaj ruskaj movy. Jany ŭsio roŭna, chočaš nia chočaš, a razumiejuć, što im treba vyvučać polskuju movu, kab być palakami. I ja dumaju, što projdzie čas, i pastupova budzie hetaje razumieńnie adzinstva biełaruskaj movy. I tamu što ja bolš čym ŭpeŭnieny, što kali budzie hetaje dźviuchmoŭje, biełaruskaja mova pieratvorycca ŭ miortvuju movu na ŭzroŭni łacinskaj movy. Tak, jana vykarystoŭvajecca, na joj razmaŭlajuć ludzi, ale heta miortvaja mova. Z pazicyjaŭ linhvistyki, kali niama nośbitaŭ, kali mova nie pieradajecca z vusnaŭ u vusny, heta miortvaja mova. I tym samym my dajem mahčymaść poŭnaj asimilacyi biełarusaŭ, poŭnaj ich rusifikacyi, i takim čynam jany hublajuć svaje karani. I rana ci pozna stanoviacca častkaj “vialikaha ruskaha naroda”, bo pračytać Kupału ci Kołasa pa-biełarusku nia zmohuć, a buduć zachaplacca Puškinym, Dastajeŭskim, Tałstym i hetak dalej. Prykazki buduć nie na biełaruskaj movie havaryć, a na ruskaj. I heta ŭsio – zhuba mentalnaści. I tamu zdajecca, što navat takoha pytańnia pra dźviuchmoŭje być nia moža i kropka. Dastatkova 20 voś takich hadoŭ evalucyjnych, kali ludzi pastupova, sami navat taho nie zaŭvažajučy, piarojduć na biełaruskuju movu, navat pahladzieć tut u Litvie: ruskamoŭnaje nasielnictva šmat užyvaje lituanizmaŭ, słova za słovam, sianiunija, savivaldzibie i hetaj dalej, usie hetyja abichodnyja terminy, tamu praz voś takija pastupovyja rečy i budzie viartacca biełaruskaja mova. Kažučy, što jana budzie adzinaj dziaržaŭnaj, heta nia značyć, što z aŭtamatam buduć prymušać na joj razmaŭlać. Pavinny stvaracca narmalnyja evalucyjnyja pracesy, telebačańnie, škoły, abviestki i hetak dalej da pastupovaha pierachodu nasielnictva na biełaruskuju movu. Tym bolš heta nie kitajskaja mova, jakuju składana vyvučyć. Pry žadańni pa-biełarusku možna i za paru miesiacaŭ zahavaryć, kali budzie mocnaje žadańnie. Tamu vialikich pieraškod niama. Litoŭcy dali, kali nie pamylajusia, try hady na pierachod na litoŭskuju movu. Tamu ja nia baču nijakaj prablemy.
— Na vašu dumku, ci moža być Litva prykładam dla Biełarusi ŭ hetaj temie?
Rajmund Klanoŭski: Jość vielizarnaja prablema z nacyjanalnymi mienšaściami, pravavoj abaronaj movy nacyjanalnaj mienšaści, tamu što ŭ nas u Litvie žyvuć šmatlikija nacyjanalnyja mienšaści: palaki, biełarusy, ruskija, ukraincy, karaimy, tatary, viadoma, moŭnyja patreby roznyja, ale kansiervatyŭny zakon, kab abaranić kulturny łandšaft, tut mnie ciažka pryvieści ŭ jakaści prykładu, tamu što Litva dbała pra hety łandšaft i pra zachavannie biełaruskaj movy, bo jość i vioski, dzie razmaŭlajuć pa-biełarusku, na pamiežžy, heta toje, što moža zrabić kožny hramadzianin, niama dyskusii pra toje, što nacyjanalnyja mienšaści abo hramadzianie nie mahli-b vyvučyć dziaržaŭnuju movu, prosta movu, jakuju kožny z nas pavinien viedać, tamu, kali jość dzvie dziaržaŭnyja movy, naležyć adroźnivać sytuacyi, u jakich josć dźvie dziaržaŭnyja movy, i kali adna źjaŭlajecca dziaržaŭnaj tolki na papiery i vyciaśniajecca toj-ža dziaržavaj. Nie zrazumiełaja mnie inšaja situacyja, heta ŭsio jašče takoje čakańnie, tut užo zhadvałasia, što Rasija dazvolić niejkuju revalucyju zrabić, kamuści stać niezaležnaj nacyjaj. Heta pryhožaja mara, ale nia ŭ hetym śviecie. I jość taksama pytańnie, što ŭ nas josć prykłady vielmi pryhožyja z historyi Kanstytucyi 3-ha Maja, ź ludźmi, jakija tady ŭśviadomili duch hetaj kanstytucyi, heta toje, što ideja žyvie, kali čałaviek padaje ŭłasny prykład, bo Kanstytucyi 3 maja było niedastatkova dla Čatyrochhadovaha Sojmu, tolki jany ŭziali na siabie adkaznaść za toje, jak heta budzie ŭvachodzić u žyćcio. Jany ŭziali na siabie adkaznaść za toje, što budzie nastupstvam taho, što jany zrabili svaimi dziejańniami. Adam Mickievič ličyŭ, što vajavać nieabchodna dla baraćby za svabodu svajoj krainy i narodaŭ, jakija jaje nasialajuć, jon sam dałučyŭsia da hetaj armii i ŭ vyniku taho jon zahinuŭ. Zaŭsiody jość paśladoŭnaść pamiž idejaj i jaje realizacyjaj, kali hetaha nia budzie, nijakich revalucyjaŭ nia budzie. Kali-b biełaruskaja mova mieła najvyšejšy status u kanstytucyi, było-b idealna. Ale tut, kali my zhadali prykład Vilni, to dla mianie jak palaka taksama važna być salidarnym z maimi suajčyńnikami ŭ Biełarusi. Z roznych krynic ich možna naličyć ad 300 000 da 1 000 000, i tych, chto žyvie pieravažna ŭ zachodniaj Biełarusi, taksama ciapier pierasledujuć, sadžajuć u turmy, polskija škoły likvidujucca. U Biełarusi jość nacyjanalnyja mienšaści, palaki, litoŭcy, jakija taksama źjaŭlajucca častkaj hetaj rečaisnaści.
Devizam – “Žyvie Biełaruś!”
— Spadaru Siarhieju, badaj što, u prajekcie Štabu Śviatłany Cichanoŭskaj jość jašče adno istotnaje adroźnieńnie naohuł ad usich varyjantaŭ kanstytucyjaŭ biełaruskich – heta ŭviadzieńnie devizu. Prapanujecca razam u pieralik troch nacyjanalnych symbalaŭ – hierb, ściah i himn, uvieści i deviz Biełarusi. Heta vyraz “Žyvie Biełaruś!”. Zrešty, z adnaho boku, heta dobraja špilka ŭ dačynieńni da Rasiei, ź inšaha boku, nacyjanalnyja devizy adlustroŭvajuć namiery ci matyvy dziaržavy. Ci nie mahli-b Vy patłumačyć, čamu spatrebiłasia na kanstytucyjnym uzroŭni ŭ prajekcie, jaki prapanuje štab Śviatłany Cichanoŭskaj, u jakaści deviza dziaržavy zaćviardžać hety vyraz “Žyvie Biełaruś” i što budzie, jaki los čakaje druhuju častku hetaha vyraza – adkaz “Žyvie viečna!”?
Siarhiej Zikracki: My cudoŭna viedajem, što zaraz “Žyvie Biełaruś” pa sutnaści źjaŭlajecca devizam usich tych biełarusaŭ, jakija zmahajucca z isnujučym režymam. I ja dumaju, što ŭklučeńnie ŭ kanstytucyju hetaj frazy – heta jość absalutna lahičnaje zamacavańnie toj baraćby, jakaja była na praciahu ŭsich hetych, z adnaho boku, miesiacaŭ, pačynajučy sa žniŭnia 2020 hodu, ź inšaha boku, možam kazać i pra dziesiacihodździ, pačynajučy z 1994 hoda. I pakolki heta było takim symbalem sapraŭdnych demakratyčnych nacyjanalistyčnych biełarusaŭ, heta jość symbalem siońniašniaha pratestu, ja dumaju, što absalutna lahična, što heta budzie ŭ kanstytucyi.
Što da taho, ci prapisvać tudy jašče častku “Žyvie viečna” ci nie prapisvać – heta znoŭku takoje dyskusijnaje pytańnie. My možam taksama hałasavałku na “Hołasie” zapuścić i spytać, jak narodu daspadoby. A tut-ža heta ŭsio symbali. Symbali – heta takaja štuka, ź jakoj, na moj pohlad, my možam niekatoruju umoŭnaść dapuścić. I kali lahčejšaj, zručniejšaj, i bolš užyvajemaj na siońniašni momant źjaŭlajecca tolki adna častka hetaha vyrazu “Žyvie Biełaruś!”, čamu hetuju adnuju častku nie zapisać u jakaści devizu? Ale kali budzie vola naroda, možna i inšuju zapisać.
Potym budzie pozna
— Što-ž, naśpieŭ čas padsumavać dyskusiju. Takim čynam, jak i 230 hadoŭ tamu, biełaruski narod ciapier znachodziacca pierad abliččam tych samych prablemaŭ: heta i zachavańnie niezaležnaści, tolki voś nie viadoma, jak možna apisać tuju sytuacyju, jakaja ciapier u Biełarusi: ci heta jašče Čatyrochhadovy sojm, ci ŭžo Tarhavickaja kanfederacyja. Tamu što dalej, jak my viedajem, u historyi byŭ razbor, padzieł Rečy Paspalitaj. Analityki zaznačajuć, što pakul nichto nia viedaje, nichto nia moža dakładna skazać, kali adbuducca istotnyja, kardynalnyja pieramieny ŭ biełaruskaj uładzie, kali hety transfier ŭłady adbudziecca i na jakich umovach, i pry jakich abstavinach, voś tamu faktyčna stvareńnie kanstytucyjnych prajektaŭ u peŭnym sensie kryšačku nahadvaje dzialeńnie skury niezabitaha miadzviedzia. Ź inšaha boku, słušna zaŭvažana, što asnoŭny zakon dziaržavy patrabuje detalovaj raspracoŭki, jakuju nielha napisać na kalency za piać chvilinaŭ. Treba vieści doŭhaterminovaje abmierkavańnie z usim narodam. Dyk ci rana, ci ŭžo naśpieŭ čas, na vašu dumku, kab havaryć pra hetyja źmieny ŭ kanstytucyi, abmiarkoŭvać ich, prapanoŭvać ich i stvarać kanstytucyjnyja prajekty?
Alaksandar Adamkovič: Ja dumaju, z taho, što ja kazaŭ, svajoj dumki nie źmianiu. Ja liču, što ŭ dadzieny momant najbolš realna adkinuć z hetaha pracesu usie napłastavańni 27 hadoŭ i viarnucca da kanstytucyi 1994 hoda, i z hetaha pačynać adradžeńnie Biełarusi, a dalej užo budzie jak budzie.
Rajmund Klanoŭski: Ja dumaju, što dla hetaha moža być zanadta pozna, a ź inšaha boku, pamiatajučy, što i Kanstytucyja 3 traŭnia ŭ našym rehijonie taksama była pryniata zanadta pozna, na žal, jość šmat rečaŭ, što my robim zanadta pozna, ale heta nia značyć, što heta kiepski čas, moža być, najlepšy čas. My vučymsia rabić niešta raniej, a nie postfaktum, Tak i tut my pavinny pamiatać pra Kanstytucyju 3 maja, my zanadta pozna pryniali prahramu na nastupnyja 200 hadoŭ, i paŭstańnie 1863 h. taksama ŭspychnuła zanadta pozna. Niezaležnaść była zavajavanaja tolki ŭ 1918 h. Kali-b nie było paŭstańnia, nie było-b Juzafa Piłsudskaha, nijakich novych lehijonaŭ, nie było-b i pieramoh. Kiraŭniki paŭstańnia praz 150 hadoŭ byli pachavanyja. Tamu, moža być, dla pieramienaŭ zanadta pozna, a mahčyma, heta najlepšy čas, ja miarkuju.
Siarhiej Zikracki: U lubym vypadku pra kanstytucyjnuju reformu treba kazać, niahledziačy na toje, što my jašče nie damahlisia taho, kab ułada źmianiłasia, my jašče nie padyšli da pieramovaŭ, my jašče nie razmaŭlajem pra transfier ułady i hetak dalej, ale ŭ lubym vypadku my musim razmaŭlać pra kanstytucyjnuju reformu. Musim razmaŭlać mienavita dla taho, kab my byli padrychtavanyja da taho momantu, kali voś hety transfier ułady pryjdzie, i biełarusy abiaruć sabie novaha prezydenta, novuju ŭładu. Potym budzie pozna. Tamu što potym nam treba budzie dumać, što rabić dalej. I voś dziela taho, kab my nia dumali, što rabić dalej, my musim pryjści da hetaha momantu užo z peŭnaj prahramaj, ŭžo z peŭnymi dakumantami, jakija budzie mahčymaść pryniać. I kali hetyja dakumanty buduć adlustroŭvać volu naroda, adpaviedna, ich pryniaćcie budzie, pa pieršaje, davoli lohkim, a pa-druhoje, heta budzie słušnym dla samaho naroda. I mienavita dziela hetaha isnuje kanstytucyjnaja kamisija ŭ štabie Śviatłany Cichanoŭskaj, kab my zaraz spačatku mieli niejki kancept, abmierkavali jaho, a potym abmiarkoŭvali ŭžo bolš drobnyja pytańni, kab pryjści da sytuacyi, kali taja kanstytucyja, jakaja budzie prapanoŭvacca, budzie adlustroŭvać volu bolšaści naroda. Tamu ja liču, što šlach da pieramohi – heta adno, ale heta nie pieraškadžaje nam zaraz dumać ab tym, čym my budziem zajmacca, kali pieramožam.