Напачатку лютага 2021 году сьвет шырока адзначыў 275-годзьдзе славутага палкаводца, нацыянальнага героя Польшчы, Літвы і Злучаных Штатаў Амэрыкі і народнага героя Беларусі Андрэя Тадэвуша Банавэнтуры Касьцюшкі. Урачыстасьці з нагоды юбілею кіраўніка вызвольнага паўстаньня 1794 году прадоўжыліся летам у Вільні, пад дахам Дому нацыянальных суполак. Тут супрацоўнікі установы і чальцы Віленскага беларускага клюбу “Сябрына” зладзілі выставу карцінаў земляка Тадэвуша Касьцюшкі – беларуска-літоўскага мастака Барыса Шандрохі.
— Памяць пра Тадэвуша Касьцюшку жыве ў сьвеце і па сёньняшні дзень, – прамовіў старшыня Віленскага беларускага клюбу “Сябрына” Валянцін Стэх. – Помнікі яму стаяць і ў Злучаных Штатах Амэрыкі, і ў Польшчы, і ў Швэйцарыі, і ў Аўстраліі. Самая высокая гара гэтага кантынента таксама была названа ў гонар Тадэвуша Касьцюшкі. Але найбольшай папулярнасьцю і павагай гэта імя карыстаецца ў Польшчы. Да жалю, і ў Літве, і ў Беларусі такога вось ушаноўваньня памяці аб ім няма. Але, як сказаў Уладзімір Арлоў, “Прыйдзе час, і Касьцюшка будзе афіцыйна лічыцца нашым нацыянальным героем. Той факт, што мы зьбіраемся тут, гэта значыць, у Мерачоўшчыне, кожны год, зьяўляецца сьведчаньнем нашага вяртаньня ў Еўропу, да нашых эўрапейскіх ідэалаў, за якія змагаліся паўстанцы Касьцюшкі”. Я думаю, што яскравым пацьвярджэньнем таму, што ня толькі на ўзроўні апазіцыі, але і на дзяржаўным узроўні гэтая асоба будзе прызнаная нацыянальным героем, зьяўляецца адкрыцьцё нашай сёньняшняй выставы. Аўтарам гэтай выставы зьяўляецца зямляк, суайчыньнік Тадэвуша Касьцюшкі Барыс Шандроха, які нарадзіўся зусім побач з Мерачоўшчынай – з тым маёнткам, у якім у свой час нарадзіўся Тадэвуш Касьцюшка.
Паводле Барыса Шандрохі, ён зь дзяцінства захапляўся выяўленчым мастацтвам і гісторыяй, таму на шматлікіх ягоных працах адлюстраваныя пэўныя гістарычныя аб’екты і падзеі. Нездарма: маленства мастака прайшло ў ваколіцах колішняга фальварка Марачоўшчына, малой радзімы Тадэвуша Касьцюшкі.
— Я не прафэсійны мастак, не прывязаны да гэтай прафэсіі, і, як гавораць, не жыву з гэтага і не зарабляю на гэтай дзейнасьці, – сказаў Барыс Шандроха. – Проста мне падабаецца маляваць тое, да чаго ў мяне ляжыць душа. А душа ляжыць у першую чаргу да гісторыі. Тым больш, што ў літоўскага і беларускага народаў вялікае агульнае мінулае. І гэтай спадчынай мы можам толькі ганарыцца. Праз свае карціны я хачу вярнуць памяць і цікавасьць да гэтай спадчыны.
На думку мастака, бальшыня прадстаўленых ім на вернісажы працаў створаныя ў стылі гістарычнага рамантызму, хоць не цураецца Барыс Шандроха і сюррэалістычных сюжэтаў. Паводле ўдзельнікаў імпрэзы, выстава сьведчыць пра высокі прафэсыйны ўзровень творцы: шмат якія аб’екты, зьнішчаныя цягам гістарычных пэрыпэтыяў, існуюць цяпер толькі на карцінах мастака. А ўявіць будынак, паглядзеўшы на рэшткі ягоных падмуркаў, можа далёка ня кожны. Зрэшты, багатыя дэталі твораў Барыса Шандрохі – зусім ня плод ягонага ўяўленьня, а вынік папярэдняй карпатлівай дасьледчай працы. Падчас яе мастаку собіла раскрыць не адну гістарычную і архітэктурную таямніцу.
— Гэтую карціну я намаляваў не з сваіх фантазій, – патлумачыў мастак. – Я знайшоў старыя пляны тэрыторыі, паводле якіх быў пабудаваны палац, і ўсё выглядала менавіта так, як гэтыя карціны намаляваныя. Так яно выглядала калісьці. Цяпер яно адбудавана часткова. Вельмі цікавае месца. Нават пабудаваны ён нашымі продкамі ня проста так. Я яго называю яшчэ іншымі словамі: палац пораў году. Ён пабудаваны строга па астранамічных датах. Возьмем гэтае круглае возера: у дні Яна Хрысьціцеля, 22 чэрвеня, калі самы вялікі дзень і самая маленькая ноч, сонца ўзыдзе, усё роўна як папараць-кветка расквітнее, роўна-роўна, калі стаць на ганак палаца і паглядзець, як над востравам ўзыдзе сонца. А які гэта захапляльны від! Я рабіў фотаздымкі. Сонца ўзыходзіць – усё роўна як з бутона вылазіць гэтая таямнічая папараць-кветка.
Прысьвечаная памяці Тадэвуша Касьцюшкі выстава для Барыса Шандрохі – ня першая. Апрача Косаўскага палаца, на карцінах мастака знайшлося месца і сядзібе Сапегаў у Ружанах, і паштовай станцыі ў вёсцы Няхачава, і царкве Прарока Ільлі ў вёсцы Бялавічы. Аднавіў мастак і краявіды з замкамі ў Троках і Раканцішках, што пад Новаю Вільняю.
— Перад тым, як нешта намаляваць, я дасканальна вывучаю, што я буду маляваць, што гэта за аб’ект, якая гісторыя зь ім зьвязаная. І калі ты паглыбляешся ў гэтую гісторыю, ты разумееш, што некалі, і нямала год, 650 год, гэта была адна дзяржава: разам з цяперашняй Літвой цяперашняя Беларусь пражылі ў гэтай дзяржаве больш за палову тысячагодзьдзя. І яны гэтак зьвязаныя, як адзін арганізм. Дзе ты што ні вывучаеш у Беларусі, натыкаешся на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага, – паведаміў Барыс Шандроха.
Мастак лічыць сябе грамадзянінам колішняй супэрдзяржавы – Вялікага княства Літоўскага. Берасьцейская зямля, адкуль паходзіць майстар пэндзля, багатая на знакамітых яе ўраджэнцаў. Побач з Марачоўшчынай, дзе ад нядаўняга часу дзейнічае дом-музэй Тадэвуша Касьцюшкі, знаходзіцца Косаўскі палац – колішняя сядзіба графа Вандаліна Пуслоўскага. Непадалёку, за дваццаць кілямэтраў ад Косава, знаходзяцца Ружаны, галоўная рэзыдэнцыя ўкладальніка Статутаў Вялікага Княства Літоўскага Льва Сапегі. Зрэшты, славіць Берасьцейшчыну ня толькі сівая даўніна.
— Гэта ўсё, гэтыя месцы – з радзімы Тадэвуша Касьцюшкі, – сказаў мастак. – У Беларусі ёсьць шмат цікавых месцаў, але я хацеў паказаць тыя месцы, дзе прайшло маё дзяцінства. Гэта – палац Пуслоўскіх у Косава. Тут-жа ёсьць домік Тадэвуша Касьцюшкі. Тут-жа ёсьць касцёл, дзе яго хрысьцілі. Гэта – адзін маршрут. Недалёка ад гэтага месца знаходзіцца паштовая станцыя, каторая была пабудавана ў 1841 годзе. Гэта – не паштовая станцыя ў сучасным разуменьні. Раней там трымалі коні (не было яшчэ ні машын, ні паяздоў, рухаліся на конях) і месца для адпачынку. У гэтым Няхачаве нарадзілася маці вядомага актора Анатоля Папанава. Ён вельмі часта там бываў. Нават ёсьць нумар, дзе ён спыняўся. І аматары ягонай творчасьці прыязджаюць начаваць у гэтым нумары.
Крыху далей ад Косава, на рацэ Башты пры яе сутоцы зь Ясельдай месьціцца вёска Сялец – тут нарадзіліся Віленскі Гаон талмудыст Эліяху бен Шлома Залман і беларускі паэт Алесь Разанаў. Ёсьць у ваколіцах Марачоўшчыны населеныя пункты з назовамі Жамайдзякі, Юрашкі, Ёдчыкі, Тоўцьвілы, Яцьвязь. Усё гэта сьведчыць пра тое, што ў гісторыю Вялікага княства Літоўскага Берасьцейшчына ўпісала нямала цікавых старонак. Шмат якія зь іх праілюстравалі экспанаты выставы Барыса Шандрохі.
— У шасьці кіламетрах ад Косава знаходзіцца вёсачка Бялавічы. Як гавораць навукоўцы, гэтай вёсачцы болей за 5000 гадоў. Гэта вельмі старое месца, – заявіў мастак. – Чым гэтая знакамітая вёсачка? У ёй у час Вялікага княства Літоўскага у ваяводы Слонімскага павета Глінскага нарадзілася дачка Алена Глінская. Яе браты Глінскія спрабавалі падняць мяцеж, каб захапіць уладу ў Вялікім Княстве Літоўскім. Мяцеж іх праваліўся, ня ўдаўся. Ім давялося ўцякаць, недзе ратавацца. Яны ўцяклі ў Масковію, у Маскву ў той час. У Маскве Алена Глінская стала вялікай княгіняй. Яна выйшла замуж за Васіля Трэцяга, вялікага князя Масковіі. Ёй не было нават дваццаці гадоў, яму было болей за сорак сем гадоў. І ў іх нарадзіўся сын Іван Васільевіч Грозны. Гэта быў першы рускі цар. Вось і глядзіце: тут табе Касьцюшка, тут табе Папанаў, а тут – маці Івана Грознага. А хто, як ня я, меў намаляваць гэтыя месцы? Каму гэта паказаць?