Piaredadzień listapada 1937 hodu ŭ biełaruskaj historyi azmročyŭsia trahičnaj padziejaj. U mienskaj turmie byli rasstralanyja sto tryccać pradstaŭnikoŭ biełaruskaj i žydoŭskaj intelihiencyi. U pamiać pra žachlivuju stratu voś užo niekalki hadoŭ u biełaruskaj supolnaści isnuje tradycyja addavać zahinułym daninu naležnaj pašany. Sioleta ŭ ščyraj žałobie hałavu schiliŭ uvieś suśviet. Nie zastałasia ŭbaku i Vilnia.
Vieršam “Dola” žydoŭskaha litaratara biełaruskaha pachodžańnia Mojše Kulbaka azdobiłasia naprykancy kastryčnika “Noč rasstralanych paetaŭ”. Hetak nazyvajecca admysłovaja žałobnaja impreza. U 2017 hodzie ŭ Biełarusi va ŭročyščy Kurapaty hrupa hramadzkich aktyvistaŭ ušanavała pamiać biełaruskich intelihientaŭ, trahična zahinułych u mienskaj unutranaj turmie Narodnaha kamisaryjatu ŭnutranych spravaŭ.
— U žachlivuju noč z 29 na 30 kastryčnika 1937 hoda katami z čyrvonymi zorkami va ŭročyščy Kurapaty pad Mienskam byli rasstralanyja bolš za 100 biełaruskich kulturnickich i dziaržaŭnych dziejačaŭ – biełaruskaja elita, jakaja ŭsia ŭlezła ŭ adnu kurapackuju jamu, – nahadaŭ viadoŭca pamiatnaj imprezy, hramadzki dziajač Illa Jasinski.
Sioleta miescam ušanavańnia pamiaci rasstralanych dziejačoŭ kultury, mastactva i navuki staŭ uvieś suśviet. Žałobnyja mierapryjemstvy adbylisia ŭ 38-mi haradoch 19-ci krainaŭ na roznych kantynentach. Da pamiatnaj akcyi suśvietnaha maštabu dałučyŭsia navat Kitaj. Žychary litoŭskaj stalicy nahody zhadać dobrym słovam pamiać biaźvinna zahinułych taksama nie praminuli. Vilenčuki i hości litoŭskaj stalicy sabralisia kala Muzeju akupacyi i baraćby za svabodu, kab hodnym čynam ušanavać pamiać biełaruskich intelektuałaŭ, što sustreli hvałtoŭnuju śmierć u žornach savieckich represij.
— Heta siońnia vielmi efektyŭna i maksimalna karysna dla Biełarusi, u jakoj zrabić heta śviata pa viadomych pryčynach nielha, – skazaŭ suarhanizatar akcyi, prafesar Eŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniversytetu Alaksandar Kałbaska.
— Čamu dla mianie heta važna? Moj pradzied, choć jon nia byŭ paetam i piśmieńnikam, byŭ prosty kałhasnik, ale u 1937 hodzie jon taksama byŭ represavany pa artykule za kontrrevalucyjnuju dziejnaść, a chutčej za ŭsio, za toje, što byŭ prosta katalikom, – paviedamiła inśpiratarka praviadzieńnia pamiatnaj akcyi ŭ Vilni, śpiavačka Śviatłana Čakuška. – Dla mianie jak naščadka represavanaha i ŭvohule jak dla biełaruski, jakoj nie abyjakavy los svajoj krainy, hetaja data vielmi važnaja, tamu što ja ŭpeŭnienaja: pakul my nia vyvučym uroki minułaha, my nie zmožam pabudavać novuju Biełaruś.
— Hetyja straty vymierać vielmi ciažka, – sa skruchaju zaznačyŭ prysutny na akcyi kulturolah Siarhiej Chareŭski. – Chiba što možna zrazumieć siońniašnim biełarusam, uśviedamlajučy prostyja abstaviny, u jakich apynułasia naša kraina, uśviadomić hłybiniu tych kurapackich mahił. Tolki zaraz, praz 80 z hakam hadoŭ, da nas dachodzić maštab ździejsnienaha stalinistami złačynstva. Kab tyja ludzi žyli, Biełaruś była-b inšaj. I dziva siońnia nia ŭ tym, u jakim stanie, na jakim miescy siońnia Biełaruś. Dziva, viedajučy našu historyju XX st., i stalinščyny, i Druhoj suśvietnaj vajny, heta sapraŭdny cud, što Biełaruś jość naohuł.
Miesca dla praviadzieńnia žałobnaj imprezy było abranaje niezdarma: niekali tut stajali šybienicy, na jakich hajdalisia čynnyja ŭdzielniki Studzieńskaha paŭstańnia 1863-1864 hadoŭ. Tut na ešafot uzychodziŭ i sam pravadyr paŭstańnia Kastuś Kalinoŭski. Mienavita siudy pakazvaŭ rukoju ŭsiesajuzny dzieduška Lenin, što stajaŭ pasiarod Łukišskaj płoščy. Pobač mieściłasia addzialeńnie Kamitetu dziaržaŭnaj biaśpieki SSSR, u pamiaškańniach jakoha ciapier znachodzicca Centar daśledavańniaŭ hienacydu i supracivu žycharoŭ Litvy, a taksama Muzej akupacyjaŭ i baraćby za svabodu. Tut inicyjatary praviadzieńnia pamiatnaj akcyi ŭ Vilni raźmiaścili partrety rasstralanych biełaruskich intelihientaŭ.
— U tryccatyja hady, kali miljony žycharoŭ tahačasnych respublik Savieckaha Sajuzu źviedali rasstreły, prajšli praz HUŁAH i vysyłki, Litva zastavałasia niezaležnaj respublikaj, ale chvala represyjaŭ dakaciłasia i siudy, – nahadaŭ Illa Jasinski.
Starejšy navukovy supracoŭnik Instytutu historyi Litvy d-r Rasa Čapajcienie, źviartajučysia da čynnych udzielnikaŭ pamiatnaj akcyi, vykazała dumku, što raniej ci paźniej hieroi pieramahajuć, navat kali jany ŭžo daŭnym-daŭno spačyvajuć u mahiłach:
— Navat našaje antysavieckaje padpolle, jak kažuć historyki, spryjała tamu, što Litva nie była hetak kalanizavanaja, jak heta adbyłosia ŭ Łatvii ci ŭ Estonii, – zaznačyła Rasa Čapajcienie. – Značyć, ich achviara nie była marnaj. Choć u toj momant, kali było zadušana antysavieckaje padpolle, zdavałasia, što heta biessensoŭna. Značyć, hledziačy praz doŭhuju histaryčnuju adlehłaść, my bačym hetyja vielmi važnyja nastupstvy hetaj baraćby i hetych pakut. Značyć, heta było nie darma.
Litoŭski historyk zaklikała biełarusaŭ nie paddavacca spakusie padmienienych paniatkaŭ:
— My žyviem u śviecie, dzie słovy pieratvarajucca ŭ niešta inšaje. My čujem słovy “demakratyja”, “svaboda słova”, “pravy čałavieka” i hetak dalej, i tamu padobnaje. Ale časam za hetym kryjucca inšyja rečy. Heta značyć, my razumiejem, što lahčej sutykacca z pramoj tyranijaj, z pramym hvałtam, i tady lahčej piarečyć hetamu. Ale sapraŭdy ciažej sutykacca z chłuśnioj i padstupstvam, tamu što nam ciažka ich raspaznać. Vykonvajcie zahady svajho sumleńnia, niahledziačy na słovy inšych ludziej. Pierš za ŭsio – sumleńnie. Kali sumleńnie vas viadzie na baraćbu, što-ž, nia bojciesia, idzicie na baraćbu!
Na dumku Siarhieja Chareŭskaha, balšynia biełarusaŭ da siońnia nie ŭśviadomiła maštabaŭ stalinskich represij:
— Z roznych pryčynaŭ, – skazaŭ daśledčyk. – Kamuści zabrakła infarmacyi. Nie sakret, što ŭ biełaruskich škołach hetych temu praktyčna nie padymajuć, jak i mnohija inšyja temy. Ni pra maštab, ni pra sens hetych represijaŭ jašče nie skazana apošniaha słova. Da tych por, pakul biełarusy nie ŭśviadomiać hetyja straty, pakul znoŭ nia buduć hučać vieršy hetych paetaŭ, pakul nie buduć viedać školniki imiony hetych ludziej, Biełaruś jašče doŭha budzie łunać ŭ hetaj ciomnaj prastory.
— Mnie zdajecca, što dla taho, kab razabracca z tym, što adbyvajecca zaraz, nam najpierš treba ŭśviadomić i pieraasensavać svaju historyju, – skazała Śviatłana Čakuška. – Ja dumaju, što dla moładzi, jakoj, ułasna kažučy, žyć, heta vielmi aktualna. Jak budavać novuju Biełaruś, nia vyvučyŭšy uroki minułaha?
— U mianie takoje ŭražańnie, što biełarusy – by sklarotyki ŭ peŭnym sensie – zabyvajuć hetyja płasty. Heta naturalnaje žadańnie čałaviečaj psichiki. Nia mohuć ludzi viečna žyć pad hetym spudam žachu i nianaviści, – skazaŭ Siarhiej Chareŭski.
Na dumku Śviatłany Čakuški, vialikaja častka tych paetaŭ i piśmiennikaŭ, jakija byli rasstralanyja, źjaŭlalisia ravieśnikami studentaŭ, što ŭziali čynny ŭdzieł u pamiatnaj akcyi.
— Heta maładyja paety, jakija mahli-b jašče šmat čaho zrabić, i ja dumaju, što heta taksama pavinna adhukacca u sučasnaj moładzi, – zajaviła jana.
Pavodle Siarhieja Chareŭskaha, nia viedajučy pra represyi i ich achviaraŭ ni z historyi siemjaŭ, ni sa škołaŭ, ni byvaŭšy ŭ Kurapatach, nia viedajučy nijakich muziejaŭ tych strataŭ, biełaruskija junaki i dziaŭčaty nie asensujuć katastrofu Nočy rasstralanych paetaŭ naležnym čynam.
— Kožny hod ja pieršakurśnikam raspaviadaju pra hetuju Noč paetaŭ, i kožny hod dla ich, dla čarhovaj hienieracyi, heta adkryćcio sa ślaźmi na vačach. I kali ja ich zaachvočvaju znajści i pačytać hetyja vieršy, ujavić, kolki im było hadoŭ, hetym junym paetam: Aleś Dudar, Julij Taŭbin, dy mnohija… ujavić sabie ich žyvymi, ujavić sabie ich z marami, z pačućciami, z kachańniem, z kryŭdami, z marami, ź jakimi jany źbiralisia tolki pačynać svajo žyćcio, faktyčna ŭ hady našych ciapierašnich studentaŭ, prymierać heta na siabie, hetuju situacyju, tady heta ŭsio ažyvaje. Ja dumaju, što, šanujučy ich, pomniačy pra ich, pieradusim my musim bierahčy nia prosta pamiać pra ich mahiły, i pra ich zaŭčasnuju śmierć, a pomnić ich tvorčaść, pomnić ich žyvymi, vyvučać, nie zabyvać čytać ichnyja vieršy, kab jany zastavalisia z nami, – paviedamiŭ kulturolah.
— Heta vializny šram na ciele Biełarusi, – pierakanany pieršakursnik Eŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniversytetu, babrujčanin Mikita Subotkin. – Raniej-ža nie było hetaj Nočy rasstralanych paetaŭ, raniej byli, naprykład, Dziady, kali na Dziady chadzili ŭ Kurapaty, i viedajecie, farmat mianiajecca, ale hetaja trahiedyja tak i zastajecca ŭ našych sercach. Viedajecie, historyja – jak łancužok, i jość ŭzajemasuviazi ŭ hetym. Usie havorać, što biełaruskaja kultura kałhasnaja, ź siała, ale-ž tady, u 1937 hodzie i była zabitaja ŭsia biełaruskaja intelihiencyja. I heta, kaniešnie-ž, žachliva. I heta žachliva adbivajecca na siońniašnich biełarusach zaraz. My tamu i aścierahajemsia našaj kultury, my jaje nia viedajem i nie žadajem viedać, tamu što ŭ nas jašče zastaŭsia hety žach, hety strach taho 1937 hoda, tych represij. A zaraz jakija represii iduć, i heta taksama žachliva, i ja spadziajusia ŭsim svaim sercam, što chutka my ŭsie pieramožam, i ŭsio budzie cudoŭna.
Arhanizavać pamiatnuju akcyju ŭ Vilni sobiła paspalitym nieabyjakavym da perypetyjaŭ ułasnaj historyi biełarusam, a taksama studentam i vykładčykam Eŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniversytetu. Zhadvajučy pra vuścišnyja padziei vaśmidziesiacičatyrochhadovaj daŭniny, čynnyja ŭdzielniki pamiatnaj imprezy mižvolna znoŭ i znoŭ viartalisia da historyi najnoŭšaj – da žniŭnia 2020 hodu, paśla jakoha dziasiatki tysiačaŭ synoŭ i dačok Biełarusi byli vymušanyja pakinuć svaju Radzimu, ratujučysia ad hvałtu i pieraśledu z boku praŭładnych pravaachoŭnych orhanaŭ. Tamu j nia dziva, što ŭ hety čas paralelaŭ pamiž žachlivaj sučasnaściu i žudaściami 1937-ha hodu nie pravodziŭ tolki lanivy.
— Dla mianie vialiki honar dałučycca da vas siońnia ŭviečary i ŭspomnić hetyja padziei 1937 hodu: i tych, chto źnik z-za strachu pierad uładaj, i tych, chto dapamahaŭ uładzie, chto nia zmoh pryniać niezaležnuju dumku. Siońnia – važny čas, kab uspomnić usich tych, chto ad 1937 hoda i da siońniašniaha dnia tak šmat achviaravaŭ dziela Biełarusi, chto tak šmat achviaravaŭ, kab niezaležnyja hałasy byli pačutyja, – skazała ambasadarka ZŠA ŭ Biełarusi Džulija Fišer.
— Značnaja častka tych ludziej, jakija ŭdzielničali ŭ akcyi, – heta maładyja ludzi, heta studenty, jakija pa tych ci inšych pryčynach akazalisia tut, i siońnia my mahli pabačyć padčas vystupaŭ, padčas volnaha mikrafona, što moładzi heta važna.
— Siońnia tut u Vilni ŭ roznych farmatach rychtavali, i ŭpryhožvali, i ŭdzielničali ŭ arhkamitecie roznyja pradstaŭniki akademičnaj supolnaści, studenty, vykładčyki, – zaznačyŭ Alaksandar Kałbaska. – U zaležnasci ad čakańnia, žadańnia, impetu, zdolnaści pa ŭłasnym žadanni kožny abiraŭ toje, što moža zrabić.
Jaki-ž los čakaje novuju biełaruskuju tradycyju suśvietnaha maštabu? Ci stanie “Čornaja noč” z 29-ha na 30-ha kastryčnika nieadjemnaj častkaju biełaruskaha nacyjanalnaha kalendara? Udzielniki vilenskaj pamiatnaj akcyi aptymistyčna praročać novaj biełaruskaj zaviadzioncy doŭhaje žyćcio. Na dumku prafesara EHU Alaskandra Kałbaski, “Noč rasstralanych paetaŭ” znachodzicca blizka da Dziadoŭ, i tamu vakoł hetaj daty, chutčej za ŭsio, u novaj Biełarusi možna zafiksavać ahulnanacyjanalny smutny dzień.
— U biełarusaŭ vielmi mocnyja tradycyi kultu pamierłych, – skazała Śviatłana Čakuška. – Prynamsi, Biełaruś – heta adzinaja kraina z susiedziaŭ, dzie Radaŭnica heta vychodny. Ja sama vyrasła ŭ vioscy na ŭschodzie Biełarusi. Dla majoj babuli heta była častka štodzionnaha žyćcia – chadzić na mohiłki, zrazumieła, nia kožny dzień, ale nia tolki na Radaŭnicu, a i ŭ inšyja dni, prybracca tam. Mienavita na mohiłkach, na žal, da siońniašniaha času sustrakajucca ludzi, rodzičy, jakija nia bačylisia vielmi daŭno. Heta takaja ŭžo tradycyja, i jana ŭ kryvi biełarusaŭ, hetaje voś šanavańnie pamierłych i adčuvańnie, što jany ŭsio roŭna pobač z nami. Mnie zdajecca, što hetaja akcyja, hetaja padzieja vielmi dobra kładziecca na tradycyjnaje ŭjaŭleńnie biełarusaŭ pra śmierć, pra śviet pamierłych. U nas zakładziena hienetyčna pašana da svaich dziadoŭ, da svaich pamierłych. I dumaju, admaŭleńnia nia budzie, tym bolš kali ludziam prostymi słovami patłumačyć, što heta było, i čamu my pavinny pra heta pamiatać. Ja vieru ŭ našych ludziej.