2022 hod bahaty na jubilei. Aprača inšaha, sioleta madernaj Biełarusi ŭ jaje sučasnym
palityčnym razumieńni spoŭniłasia 160 hadoŭ. Niezdarma: sama ideja jaje ŭtvareńnia
sfarmavałasia vosieńniu 1862 hodu dosyć niezvyčajnym sposabam.
Kastryčnik 1862 hodu. Na terytoryi Litvy, Biełarusi i Polščy idzie patajemnaja padrychtoŭka
da paŭstańnia suprać Rasiejskaj Imperyi. Na akupavanych ziemlach ŭžo niekalki miesiacaŭ
raspaŭsiudžvajucca numary revalucyjna-demakratyčnaj hazety pad nazovaju “Mužyckaja
praŭda”. Za hetym staić vypusknik jurydyčnaha fakulteta Pieciarburskaha ŭniversytetu
Kanstancin Kalinoŭski z šeraham adnadumcaŭ.
Vosieńniu 1862 hodu redakcyja składaje čarnavik čarhovaha numara “Mužyckaj praŭdy”, u
jakim nahadvaje patencyjnym čytačam – “Dzieciukam” – pra ich pachodžańnie. U tekście jość
słovy: “Ziamla naša z viakoŭ viečnych nazyvajecca litoŭskaja, a my to nazyvajemsia Litoŭcy”.
Unosiacca nieabchodnyja praŭki, čarnavik numara hazety padpisvajecca ŭ druk i… u śviet tak i
nie vychodzić.
Zamiest hetaha numara “Mužyckaj praŭdy”, jaki paźniej daśledčyki nazavuć “litoŭskim”, śviet
pabačyŭ inšy, pryśviečany prablemie adradžeńnia carkoŭnaj unii – katalickaj viery ŭschodniaha,
abo hreckaha abradu. “Litoŭski”-ž numar hazety jašče raz bačyć sonca tolki ŭ 1989 hodzie, kali
padčas ramontu ŭ Vilenskim biernardynskim kaściole śv. Franciška Asyzskaha restaŭratary
znajšli ŭ ścianie nišu. U schoviščy razam z asabistymi rečami Kanstancina Kalinoŭskaha i
pistaletam znachodziać pačak dakumantaŭ – častku archivu Litoŭskaha pravincyjnaha
kamitetu, centru padrychtoŭki i kiraŭnictva paŭstańniem 1863—1864 hh. ŭ Litvie i Biełarusi.
Siarod papieraŭ byŭ i čarnavik niavydadzienaj “Mužyckaj praŭdy”. Znachodki pieradali ŭ
Nacyjanalny muzej Litvy.
— Dakumanty byli zbolšaha ŭ ciažkim stanie. I toje, što ja bačyŭ, uražvaje: ja bačyŭ vyniki
hruntoŭnaj pracy restaŭrataraŭ, bo časam heta byli kavałački papiery, z jakich restaŭratary ŭžo
rabili dakumanty. Nia viedaju, čamu pra hetuju znachodku nie było viadoma, možna było tolki
mierkavać, što, mahčyma, nie chacieli afišavać na ŭvieś Saviecki Sajuz, kab jakija-niebudź
archivisty z Maskvy ci Leninhrada nie zabrali heta ŭ svaje schoviščy. Mahčyma, tak, – miarkuje
biełaruski daśledčyk, prafesar Aleś Smalančuk. – Mnie heta trochi balić, bo ŭ tyja časy byŭ žyvy
jašče hałoŭny specyjalist pa historyi Paŭstańnia, pa asobie Kalinoŭskaha, Hienadź Kisialoŭ.
Jon, viadoma, najbolš hruntoŭna ŭsio heta viedaŭ, dla jaho hetyja znachodki byli-b vielmi
važnyja, i mahčyma, tady ŭžo była-b napisana važnaja staronka historyi hetaha Paŭstańnia, i,
prynamsi, biełaruskaha śledu ŭ hetym Paŭstańni. Ja pra heta daviedaŭsia značna paźniej, kali
toj-ža Nacyjanalny muzej da čarhovaha jubileju Paŭstańnia vydaŭ zbornik dakumantaŭ,
faktyčna albom, i tam byli apublikavanyja niekalki dakumantaŭ z hetaj znachodki, u tym liku
nieapublikavany ŭ svoj čas čarnavy numar “Mužyckaj praŭdy” № 6. Dla mianie heta była
sensacyja.
Sacyjalny kantekst
Letam 2022 hodu Aleś Smalančuk pastanaviŭ pierahledzieć znachodki ramontnikaŭ
bernardynskaha kaścioła. Vyśvietliłasia, što siarod dakumantaŭ jość biełaruskamoŭnyja artykuły
ź cikavym źmiestam.
— Najvažniejšaje – heta źjaŭleńnie jašče niekalkich novych biełaruskamoŭnych tekstaŭ,
jakija naležać da kiraŭnictva Paŭstańniem. Heta list “Ojča Sviaty”, jak ja jaho nazyvaju, list da
Papy Rymskaha, dzie paviedamlajecca pra prycisk unijataŭ, pra hvałtoŭnuju relihijnuju
kanversyju, dzie unijataŭ robiać pravasłaŭnymi, dziela taho, kab prosta, jak piša aŭtar,
abmaskalić. Kab skazać Eŭropie, što tut niama prablemy, heta ŭsia ziamla rasiejskaja, tut tolki
pravasłaŭnaje nasielnictva i tak dalej. Tak razvažaje aŭtar. Voś dla čaho ŭvohule patrebnaja
była likvidacyja ŭnijackaj carkvy i pieravod bolšaści ŭnijataŭ u pravasłaŭnyja. Vielmi cikavy i
samy vialiki pa abjomie dakumant – heta “Kaimščyna na Litvie i Biełajrusi”, – paviedamiŭ Aleś
Smalančuk.
Nazva dakumanta “Kaimščyna na Litvie i Biełajrusi” pachodzić ad imia biblejskaha persanaža –
pieršaha syna Adama Kaina, jaki staŭ zabojcam svajho małodšaha brata Avela. Pavodle Alesia
Smalenčuka, havorka ŭ tekście idzie pra pošuki parazumieńnia pamiž šlachtaj i sialanstvam. U
artykule asudžajucca sialanie, jakija zdradžvajuć svaim bratam šlachcicam, vystupajučy suprać
paŭstańnia. Aŭtary “Kaimščyny” braterstva sialanaŭ i šlachty abhruntoŭvajuć tym, što ŭsie
“pachodziać ad adnoj matki rodnaj ziamli”, a tamu zmahacca treba.
— I tam niekalki siužetaŭ, vielmi važnych, taksama jość siužet unijackaj carkvy, jakuju
pieraśledujuć. Jość vielmi cikavaja razvaha nakont viery i nacyjanalnaści. Naprykład, aŭtar piša,
viera nie stanović narodnaści. Vielmi cikavaje razvažańnie. Jon piša jakraz pra toje, što, kali vy
stanoviciesia pravasłaŭnymi, ad hetaha vy nie stanoviciesia maskalami ci rasiejcami. I pryvodzić
prykład Kanstancina Astrožskaha, jaki, pravasłaŭny, biŭ maskaloŭ. Ci Jarema Višniaviecki.
Dajuć vielmi cikavuju statystyku Paŭstańnia, ciažka skazać, nakolki jana praŭdzivaja, ale pišuć,
što kožny šosty paŭstaniec – pravasłaŭny. I, akramia hetaha nacyjanalna-rehijanalnaha
kantekstu, tam jość i daminuje kantekst sacyjalny. Tam vielmi šmat napisana pra toje, dziela
čaho hetaje Paŭstańnie: dziela taho, kab była svaboda i roŭnaść dla ŭsich. A ŭsie – heta pany,
miaščanie, šlachta i mužyki, – patłumačyŭ historyk. – Ja navat, čytajučy heta, padumaŭ, što
słaŭny lozunh “Za našu i vašu svabodu” treba razumieć, moža, troški i ŭ sacyjalnym planie.
Razmova nia tolki pra roznyja narody, bo narody hetak asabliva nie fihurujuć, nakštałt, “svaboda
dla biełarusaŭ, litoŭcaŭ, palakaŭ”. Pany, šlachta, miaščanie i mužyki. Heta značyć,
pieraličvajucca ŭsie asnoŭnyja sasłoŭji i harantujecca svaboda vieravyznańnia. Padpisana
“Janka z-pad Vilna”. Nie Jaśka-haspadar, a Janka z-pad Vilna. Mahčyma, jašče adzin aŭtar,
chacia tut kančatkova niešta ciažka śćviardžać.
Siarod niekalkich sotniaŭ znachodak byli i dakumanty, historykam raniej nie viadomyja. Heta i
biełaruskamoŭny Manifest kiraŭnictva paŭstańnia ŭ Litvie ad 3 traŭnia 1863 hoda, dakumanty,
jakija naležali asabista Kalinoŭskamu, a taksama jaho pierapiska ź Jakubam Hiejštaram, adnym
z kiraŭnikoŭ paŭstańnia ad partyi “biełych”. Epistalarnaja spadčyna dazvalaje prasačyć karjeru
Kalinoŭskaha-paŭstanca.
— My viedajem, što jon faktyčna stajaŭ la vytokaŭ padrychtoŭki paŭstańnia, Litoŭskaha
pravincyjnaha kamitetu, jon-ža abviaściŭ Časovy Ŭrad Litvy i Biełarusi, što dało padstavu
Siarhieju Abłamiejku skazać, što tut pačałasia palityčnaja historyja Biełarusi, – nahadaŭ Aleś
Smalančuk. – Potym atrymałasia tak, što biełyja pryjšli da ŭłady, a partyja čyrvonych, da jakoj
naležaŭ Kalinoŭski, bolš radykalnaja, pavinna była syści z kiravanych pasadaŭ, bo jany nia mieli
srodkaŭ, i faktyčna tolki biełyja mahli ŭ toj čas kiravać. I jon pryznačajecca “ahentam
vajavodzkim” pavodle hetych dakumantaŭ. Heta pačatak sakavika 1863 hodu. Potym u kancy
sakavika jon pryznačajecca kamisaram Haradzienskaha vajavodztva, jedzie na Haradzienščynu
arhanizoŭvać paŭstanckija atrady, i narešcie 1 lipienia 1863 hodu Jakub Hiejštar uvodzić jaho ŭ
skład vykanaŭčaha addzieła kiravańnia litoŭskimi pravincyjami. Heta značyć, jon viartajecca da
kiravańnia, adzin z čalcoŭ vykanaŭčaha addziełu, paśla aryštu Jakuba Hiejštara, tam usio
faktyčna kiraŭnictva było aryštavana, tam zastavalisia na voli tolki Citus Daleŭski i Kalinoŭski, i
Kalinoŭski ŭziaŭ na siabie ŭsio kiraŭnictva Paŭstańniem, i heta adbyłosia paśla padaŭleńnia
paŭstańnia ŭ žniŭni 1863 hodu, kali los paŭstańnia byŭ faktyčna vyznačany.
Nieŭzabavie paśla taho, jak pra znachodku historyka Alesia Smalenčuka ŭ Litoŭskim
nacyjanalnym archivie stała viadoma, padziei atrymali niečakany praciah u Prazie, stalicy
Čechii. Natchniony padrychtoŭkaj da ŭračystaha pachavańnia Kastusia Kalinoŭskaha i inšych
paŭstancaŭ na vilenskich mohiłkach Rosy ŭ listapadzie 2019 hodu, historyk i piśmieńnik,
žurnalist biełaruskaj słužby Radyjo Svaboda Siarhiej Abłamiejka padrychtavaŭ knihu pad
nazovaju “Kalinoŭski i palityčnaje naradžeńnie Biełarusi”.
— Cełaja pieradhistoryja u hetaj spravy, tamu što kali ŭ 2019 hodzie rychtavałasia
pachavańnie Kalinoŭskaha i jaho paplečnikaŭ, naradziłasia hetaja knižačka, – paviedamiŭ
Siarhiej Abłamiejka. – Ja staŭ čytać pa pracy, i my vyrašyli zrabić niejki pradukt, niejki tekst na
Radyjo Svaboda, moža być, bloh, moža być, seryju blohaŭ. I ja pahladzieŭ jašče raz, što my
viedajem pra Kalinoŭskaha. Ja zaŭvažyŭ, što my niedastatkova adrefleksavali jaho. Nia ŭsio
pradumana, nia ŭsio aceniena. My šmat viedajem faktaŭ, ale jak heta ŭsio traktavać? Ja
napisaŭ hetuju knihu, pieršaje vydańnie vyjšła ŭ pačatku 2020 hodu, a praz paru miesiacaŭ – i
druhoje vydańnie, krychu pavialičanaje, dapracavanaje. U hetaj knizie ja zadaŭsia pytańniem,
jak-ža naradziłasia Biełaruś, taja Biełaruś, jakuju my viedajem siońnia? Jak palityčna
naradziłasia Biełaruś? Jak naradziłasia ideja dziaržavy Biełarusi, asobnaha naroda Biełarusi,
tamu što my viedajem, što paŭnočna-ŭschodniaja častka Biełarusi nazyvałasia Biełaruśsiu, ale
bolšaja častka Biełarusi nazyvałasia Litvoju, ludzi siabie nazyvali lićvinami, rusinami i hetak
dalej, a ŭ knizie heta ŭsio dobra i cikava skłałasia. Ja liču, što heta ŭpieršyniu ŭ biełaruskaj
humanitarnaj dumcy i ŭ navucy pakazana, jak naradziłasia Biełaruś, i jak jana naradziłasia
palityčna. Ja zrabiŭ vysnovu, što heta adbyłosia padčas Paŭstańnia, i aŭtar hetaha ŭsiaho –
Kastuś Kalinoŭski.
Siarhiej Abłamiejka pastanaviŭ pravieści hrafalahičnuju ekspertyzu jak niadaŭna
znojdzienych, tak i užo viadomych rukapisaŭ, častku ź jakich dakładna napisaŭ Kalinoŭski.
Vierdykt admysłoŭcy-hrafalahini byŭ niečakanym: słovy “Ziamla naša ź viakoŭ viečnych
nazyvajecca litoŭskaja” naležać ruce nie Kastusia Kalinoŭskaha, a inšaha čałavieka.
— Ideja, što ŭsia kraina hetaja, dzie žyvuć biełaruskamoŭnyja ludzi, budzie nazyvacca
Biełaruśsiu, naradziłasia kančatkova ŭ Kastusia ŭ kastryčniku 1862 hodu, tady, kali jon
admoviŭsia vydać toj šosty niavydadzieny numar “Mužyckaj praŭdy”, dzie jość fraza, što
“Ziamla naša ź viakoŭ viečnych nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy”, – skazaŭ
Siarhiej Abłamiejka.
— Čamu nia byŭ vydadzieny hety numar? Ja dla siabie vyrašyŭ, što nia byŭ vydadzieny, bo
tam vielmi mocny sacyjalny aspekt, a mienavita kanflikt sialan i panoŭ, – skazaŭ Aleś
Smalančuk. – Tam śćviardžałasia, što ŭsio było narmalna ŭ našaj historyi, u historyi našaj Litvy i
ziamli Litoŭskaj, ale pryjšli maskali, i častka panoŭ prosta pradałasia. Mnie padajecca, što ŭ
sytuacyi padrychtoŭki Paŭstańnia hety aspekt, jaki charakterny, jak my viedajem, pohlady
Kalinoŭskaha charakternyja dla hetaha, ale, mahčyma, jaho acanili jak toje, što nie pavinna być
zaraz, kali treba šukać adzinstva ŭsich, chto moža zmahacca za svabodu hetaj ziamli.
— Słabaść našaj histaryčnaj navuki vyjaŭlajecca ŭ tym, što z momantu znachodžańnia tak
zvanaha “litoŭskaha” niavydadzienaha numara “Mužyckaj praŭdy” prajšło ŭžo bolš za 30 hadoŭ,
a hrafalahičnuju ekspertyzu tak nichto i nie zrabiŭ, – zajaviŭ Siarhiej Abłamiejka. – Ci pisaŭ
Kalinoŭski hety rukapis? Heta było važna. Prajšło paŭtara hoda, i nichto nie zrabiŭ hetaj
ekspertyzy. Ja nie abvinavačvaju nikoha, ale ja padumaŭ, čamu ja tak napisaŭ? Heta maja
adkaznaść, ja pavinien zrabić hetuju ekspertyzu i paćvierdzić ci abvierhnuć. Možna było i nie
rabić. Ja-b nie pahadziŭsia z tym, što jon nie naŭmysna vydaŭ hety numar. Ja-b ŭsio roŭna
nastojvaŭ na tym, što jon naŭmysna nia vydaŭ hety numar, navat kali-b jon pisaŭ jaho. Tamu
što hałoŭnym dla nas zastajecca fakt niavychadu. A my viedajem, što hety numar zachavaŭsia
ŭ jaho asabistych papierach. Jon i nie hublaŭsia. Dakładna Kalinoŭski jaho adkłaŭ, tamu što
hety numar byŭ znojdzieny ź jahonymi asabistymi rečami.
Daśledčyki ŭpeŭnienyja: pravieści hrafalahičnuju ekspertyzu nieabchodna było daŭno.
Dakumanty, stvoranyja rukoj Kalinoŭskaha, źjaŭlajucca častkaj śledčaj spravy i daśledčykam
viadomyja. Sytuacyju ŭskładniali roznyja hrafičnyja systemy: svaje pakazańni dla śledztva
Kalinoŭski pisaŭ na ruskaj movie i, adpaviedna, kirylicaj. “Listy z-pad šybienicy” napisanyja
łacinkaj. Roznyja typy piśma nie dazvalali ekspertam upeŭniena śćviardžać, ci byli hetyja teksty
stvoranyja rukoju adnaho čałavieka.
Praskaja daśledčyca počyrkaŭ, psycholah i psychaterapeŭt, vypusknica Karłavaha ŭniversytetu
i Praskaj vyšejšaj škoły psychasacyjalnych daśledavańniaŭ Nadzia Zikmundava pastanaviła:
šosty, “litoŭski” numar “Mužyckaj praŭdy” i častku “Listoŭ z-pad šybienicy” pisali roznyja ludzi.
Takim čynam, zrabiŭ vysnovu Siarhiej Abłamiejka, Kalinoŭski nie pisaŭ “sami-to my
nazyvajemsia litoŭcy”. Bolš za toje, padrychtavany da druku tekst revalucyjanier śviadoma
adkłaŭ u archiŭ. Z hetaha momantu naradžajecca ideja novaj krainy – sučasnaj, madernaj
Biełarusi.
— Počyrkaznaŭčaja ekspertyza całkam paćvierdziła maje dumki, što Kalinoŭski nie pisaŭ toj
numar, i, takim čynam, ja śćviardžaju praktyčna z 98-pracentnaj pierakananaściu – sam ja
pierakanany na 100%, – tolki kali budzie znojdzieny dakumant, dzie jon skaža, što “ja
vypadkova nia vydaŭ numar”, što “ja palak ź viakoŭ viečnych”, što “ja litoviec ź viakoŭ
viečnych”, ale nasamreč nie. Tut pakazanaja evalucyja, jak heta išło, jak jany sami siabie
pačynali nazyvać, tak što sam ja pierakanany na sto pracentaŭ. Tak što ekspertyza
paćvierdziła, što jon – aŭtar hetaha, i ŭ Paŭstańni naradziłasia palityčnaja Biełaruś, – padkreśliŭ
Siarhiej Abłamiejka. – Tady jašče žyŭ brat Kastusia. Jon u tuju vosień pamior. I jon moh brać u
hetym udzieł. Jon byŭ aŭtarytetam dla Kastusia. Tak ci inakš, naradžeńnie Biełarusi 1 lutaha
1863 hodu, kali Kalinoŭski stvaryŭ Časovy pravincyjny ŭrad Litvy i Biełarusi, było idejna
pieradvyrašanaje ŭ kastryčniku 1862 hodu.
Aleś Smalančuk miarkuje, što heta – zanadta śmiełyja vysnovy.
— Hety nieapublikavany numar byŭ padrychtavany ŭ siaredzinie kastryčnika 1862 hodu. U toj-
ža čas vychodzili numary “Mužyckaj praŭdy”, dzie pa-biełarusku pisałasia, aŭtar “Jaśka
haspadar z-pad Vilni” źviartaŭsia da žycharoŭ Litvy. Heta nia siońniašniaja Litoŭskaja
dziaržava. Havorka idzie pra histaryčnuju, tak zvanuju “Litvu”, heta značyć, rehijon Litvy i
Biełarusi. To bok, Litva paśla Lublinskaj Unii faktyčna, da hetaha idzie havorka, i nie vypadkova
aŭtar Jaśka haspadar piša pa-biełarusku, tamu što hałoŭnyja adrasaty jaho byli biełarusy,
žychary Litvy – biełarusy.
Aleś Smalančuk upeŭnieny, što hety dakumant rychtavaŭsia ŭ kole Kalinoŭskaha.
— Usie hetyja dakumanty źviazanyja z kołam Kalinoŭskaha. Tamu što tam byŭ Stanisłaŭ
Sanhin, Fieliks Ražanski, Valery Ŭrubleŭski, – pieraličyŭ daśledčyk. – Darečy, na trecim
apublikavanym numary Mužyckaj praŭdy” – jon zachoŭvajecca ŭ Vilni ŭ biblijatecy
Ŭrubleŭskich, – rukoj padobna Tadevuša Ŭrubleŭskaha napisana: pisaŭ Valery Ŭrubleŭski.
Heta značyć, tak śćviardžaŭ jaho stryječny ŭnuk Tadevuš Urubleŭski. Mahčyma, što paprostu
było niekalki aŭtaraŭ, ja schilajusia da dumki, što ŭ “Mužyckaj praŭdzie” Jaśka-haspadar – heta
kalektyŭny pseŭdanim.
— Kali-b inšyja nie byli zhodnyja, to ŭrad Litvy i Biełarusi nia byŭ-by stvorany. I my viedajem, što
ludzi, jakija byli vakoł Kalinoŭskaha, byli z hetym pahadzilisia, – zaŭvažyŭ Siarhiej Abłamiejka. –
Jon znajšoŭ arhumanty, jon pierakanaŭ. A moža być, i nia treba było ich pierakonvać. Takim
čynam, my viedali, što Kalinoŭski byŭ u redakcyi nie adzin. Ale ličyłasia, što asnoŭnym aŭtaram
“Mužyckaj praŭdy” byŭ usio-ž jon. Chacia my viedali skład redakcyi, tam byŭ Feliks Ražanski,
Valery Ŭrubleŭski i Stanisłaŭ Sanhin. Ekspertyza pakazała, što ŭsie čatyry teksty napisany rukoj
inšych aŭtaraŭ.
— Viedajem, što z hetych siami numaroŭ “Mužyckaj praŭdy” šeść vyjšła ŭ 1862 hodzie, tolki
adzin u 1863 hodzie vyjšaŭ, i viartajučysia da jaho, ja-b tak skazaŭ, što, kali ja bačyŭ jaho,
čytaŭ jaho, drukavaŭ u svaim vydańni, to ŭ mianie byli sumnievy, što heta byŭ Kalinoŭski.
Čamu? Tamu što, pa-pieršaje, tam nie było podpisu “Jaśka haspadar z-pad Vilna”. Tam stajaŭ
prosta štamp “Litoŭski pravincyjny kamitet”. Usie inšyja numary padpisanyja “Jaśka haspadar z
pad Vilna”. Pa-druhoje, zvarot. U adroznieńnie ad inšych numaroŭ “Mužyckaj praŭdy”, zamiest
“Dzieciuki” tam čamuści było napisana “Dzieciučki”. Aŭtar čamuści źviartajecca z takim
pamianšalnym momantam. Darečy, heta niečym padobna na “Kaimščynu na Litvie i Biełajrusi”,
pra jakuju ja kazaŭ, tamu što tam zvarot “Mužyčki”. Voś heta tam sustrakajecca, bo tam
havorka idzie pra panoŭ, šlachtu, miaščan – i mužyčkoŭ čamuści. Jaśka-haspadar – heta
sproba pakazać, što my, maŭlaŭ, naležym da vas, my vašyja. “Dzieciuki” – heta surjozna.
“Dzieciučki” – heta niejak voś… I tamu ŭ mianie byli sumnievy, što naohuł Kalinoŭski heta pisaŭ.
A potym uźnikła pytańnie, čamu nia byŭ vydadzieny hety numar. Tam, darečy, słavutaja
piačatka paŭstancaŭ była, – zaŭvažyŭ Aleś Smalančuk.
— Ja zrabiŭ vysnovu ŭ svajoj publikacyi 30 žniŭnia 2022 hodu, što vakoł Kalinoŭskaha
isnavała cełaje koła biełaruskamoŭnych aŭtaraŭ, – zajaviŭ Siarhiej Abłamiejka. – I ŭvaha! My
havorym pra palityčnaje naradžeńnie Biełarusi, faktyčna, pra palityčny start, klasyku, rańnija
časy, zaradžeńnie biełaruskaj palityčnaj nacyi.
— Kali heta paćvierdzicca, to heta vielmi cikavaja vysnova, – pahadziŭsia Aleś Smalančuk. –
Majem nie adnaho Kalinoŭskaha, majem niekalki Kalinoŭskich, jak niechta skazaŭ,
kalektyŭnaha Kalinoŭskaha majem.
— Heta byli nia prosta aŭtary, jakija pisali pa-biełarusku. U tym stahodździ byli dziasiatki
ludziej, jakija pisali pa-biełarusku, – paviedamiŭ Siarhiej Abłamiejka. – Heta byli aŭtary nia
vieršaŭ ci prozy. Heta byli siabry padpolnaj palityčnaj arhanizacyi, jaki vydavali ahitacyjnyja
prakłamacyi i palityčnyja teksty, ŭ adnym ź jakich śćviardžałasia: Maskva naviazvaje
maskoŭskuju movu. U škołach nie pačuješ movaŭ biełaruskaj, litoŭskaj, polskaj, małaruskaj. My
chočam, kab kožnaja mova raźvivałasia pa svajoj ŭłasnaj žyćciazdolnaści – i biełaruskaja, i
litoŭskaja, i polskaja, i małaruskaja. Heta nie dakładnaja cytata, ale blizkaja. I parolem ich byŭ
znakamity dyjałoh: “Kaho lubiš?” – “Lublu Biełaruś!” – “To ŭzajemna”. Tak što možna ličyć
dakazanym: jany stajali la vytokaŭ biełaruskaj nacyi, i aŭtar usiaho hetaha – naš Kastuś.
Kalinoŭski siarod tyranaŭ
Aprača hrafalahičnaj ekspertyzy, praskaja daśledčyca počyrkaŭ Nadzia Zikmundava, da
jakoj źviarnuŭsia Siarhiej Abłamiejka, dała psychalahičnuju charaktarystyku aŭtaram rukapisaŭ
niavydadzienaha numaru “Mužyckaj praŭdy” i “Listoŭ z-pad šybienicy”.
Psychalahičny partret Kastusia Kalinoŭskaha jana paraŭnała ź viadomymi palityčnymi
dziejačami 20 stahodździa, siarod jakich – Adolf Hitler, Iosif Stalin, Uładzimir Pucin i Alaksandar
Łukašenka.
— Ja joj raspavioŭ, chto taki byŭ Kalinoŭski, i pra jahony los, jaho kaniec, i pra jaho čyn, –
skazaŭ Siarhiej Abłamiejka. – I tady jana praz dva dni niečakana mnie skazała, što pahladzieła
jašče raz, padumała i paraŭnała ź viadomymi piersonami 20 stahodździa, naprykład, liderami.
Nazvała jana čatyroch: Stalin, Hitler, Pucin i Łukašenka. Hałoŭnaje adroznieńnie było ŭ tym, što
jon nia mieŭ pačućcia pomsty. Jana ličyć, što, niahledziačy na toje, što jon rana straciŭ maci,
ros biaz maci, jon nia byŭ azłobleny na svoj los, u jaho nie było prablemaŭ u kantaktach z
adnahodkami, što zdarajucca ŭ dziaciej ź niapoŭnych siemjaŭ, mahčyma, starejšy brat Viktar
zamianiŭ jamu maci, jon adčuvaŭ pavahu i cikavaść z boku supraćlehłaha połu, heta taksama ŭ
mužčyn časta vyklikaje pačućcio pomsty, kali niama kantaktu z supraćlehłym połam, a
chočacca. Usio ŭ jaho było narmalna, i kiravaŭsia jon hramadzkaj karyściu, svaimi idejami,
jakija jon ličyŭ karysnymi dla hramadztva.
— Z ekspertam, jaki analizuje počyrk, ciažka spračacca, tamu što tam inšyja padliki, –
raźvioŭ rukami Aleś Smalančuk. – Toje, što my viedajem z historyi Kalinoŭskaha pra jaho i jaho
dziejnaść, absalutna tamu supiarečyć. Ja apošnim časam pačaŭ znajomicca z pracami
litoŭskaha historyka Aŭhuscinasa Janułajcisa. Heta – adzin z najbolš hruntoŭnych daśledčykaŭ
Paŭstańnia, jaho pracy 1920-ch hadoŭ, i jaho vielmi hruntoŭnaja praca nazyvajecca
“Paŭstańnie 1863 hodu ŭ Litvie”. Jon vielmi šmat piša pra Kalinoŭskaha. I piša, što,
niahledziačy na ŭsiu svaju postać i, na padstavie tekstu, choć my nia majem pacvierdžańnia,
što ŭsio heta napisana Kalinoŭskim, usie hetyja zahady žorstkija, nasamreč Kalinoŭski byŭ
suprać jakich-niebudź represijaŭ u dačynieńni da šlachty, jakaja zdradžvała, jon strymlivaŭ
sproby represijaŭ z boku paŭstancaŭ. Kali aceńvać sam revalucyjny teror, ci paŭstancki teror u
tyja časy, heta nieparaŭnalna z tym, što rabiŭ Muraŭjoŭ, faktyčna, heta niemahčyma
paraŭnoŭvać. Ja pačaŭ šukać zhadki pra tych, z kim paŭstancy raspraŭlalisia jak z vorahami
Paŭstańnia. I ja znajšoŭ takuju infarmacyju pa Vaŭkavyskim paviecie. Za ŭvieś čas Paŭstańnia
heta było 30 čałaviek. Heta było duchavienstva, jakoje vystupała suprać, heta było niekalki
nastaŭnikaŭ, heta byli niejkija adstaŭnyja sałdaty, ale heta za ceły hod paŭstańnia – 30
čałaviek. Heta nie paraŭnać z tym, što rabiŭ Muraŭjoŭ, kali jon pryjšoŭ i ŭznačaliŭ padaŭleńnie
paŭstańnia. Tam byŭ prosta adkryty teror. Tam byli hetkija rečy, za jakija jaho asudziŭ
Pieciarburh, navat libieralny.
Na dumku žurnalista Radyjo Svaboda Siarhieja Abłamiejki, naradžeńnie krainy Biełarusi varta
śviatkavać 1-ha lutaha: mienavita ŭ hety dzień u 1863 hodzie byŭ utvorany Časovy pravincyjny
ŭrad Litvy i Biełarusi.
Miž tym ideja, što pieradvyznačyła hety čyn, źjaviłasia raniej, u kastryčniku 1862 hodu, kali čalcy
redakcyi hazety “Mužyckaja praŭda” pastanavili, što nia buduć drukavać hetak zvany “litoŭski”
numar vydańnia, u jakim byli słovy “Ziamla naša z viakoŭ viečnych nazyvajecca litoŭskaja, a my
to nazyvajemsia Litoŭcy”.
— Palityčnaje naradžeńnie z niejkim palityčnym čynam źviazanaje, – zaznačyŭ Siarhiej
Abłamiejka. Hety palityčny čyn – heta stvareńnie Časovaha pravincyjnaha ŭradu Litvy i
Biełarusi. Potym jon ceły hod dabivaŭsia addzialeńnia Rečy Paspalitaj pad nazvaj Litva i
Biełaruś. Ja kažu, što kraina Biełaruś naradziłasia – nie dziaržava, a kraina. Tak što ja-b usio-ž
taki śviatkavaŭ jubilej Biełarusi 1 lutaha 2023 hoda. Ale idejna jano było pieradvyznačana paśla
12 kastryčnika 1862 hodu. Bo tak zvany “litoŭski” numar byŭ padpisany ŭ druk 12 kastryčnika
1862 hodu, i, mahčyma, praz dva-try dni Kastuś Kalinoŭski vyrašyŭ, što jon nia budzie jaho
drukavać.
Rubikon Biełaruščyny
— My nie pavinny zabyvać pra spadčynu Vialikaha kniastva Litoŭskaha, i pra adzin z našych
palitonimaŭ i etnonimaŭ “lićviny” adnaznačna, – padkreśliŭ Siarhiej Abłamiejka. – Ale pad
śćvierdžańniem sučasnych lićvinaŭ, što Biełaruś naviazanaja Rasiejaj, balšavikami ci kimści,
niama nijakaj navukovaj histaryčnaj hleby. Navuka nia maje hetamu paćviardžeńnia. Naadvarot,
u majoj knizie vykładzienyja navukovyja arhumenty, što sami lićviny i rusiny byłoha Vialikaha
kniastva Litoŭskaha adčuli nieabchodnaść samaidentyfikacyi, addzialeńnia ad bałtaŭ, ad tych,
kaho my siońnia zaviom “letuvisy”, tamu što jany razmaŭlali na polskaj movie.
— Navat kali Kalinoŭski byŭ prychilnikam niezaležnaści Litvy, u sensie, Biełarusi, kažam “Litva”,
a ŭ dužkach “Biełaruś”, to jon prosta nia mieŭ prava ŭ toj čas zajaŭlać, što my zaraz
zmahajemsia za niezaležnaść hetaj ziamli, tamu, što heta byŭ raskoł Paŭstańnia. Varšava ŭ
peŭnym sensie pravodziła žorstkuju palityku dyscypliny, i mienavita vynikam hetaj palityki stała
toje, što isnavaŭ spačatku Litoŭski pravincyjny kamitet, potym my viedajem pra stvareńnie
Časovaha ŭradu Litvy i Biełarusi. Ale kali biełyja prychodziać da ŭłady, jany spačatku stvarajuć
kamitet, jaki kiruje litoŭskimi pravincyjami, a potym stvarajecca vykanaŭčy addzieł Uradu
Narodnaha Varšaŭskaha. Heta značyć, jany bolš addajuć svaju samastojnaść Varšavie. I
viedajem, što Kalinoŭski byŭ kateharyčna suprać hetaha, ale prosta ŭ tyja časy zajavić pra heta
niejak publična – heta aznačała supraćpastavić siabie kiraŭnictvu paŭstańnia, – skazaŭ Aleś
Smalančuk.
Zrešty, na dumku Siarhieja Abłamiejki, admova redakcyi “Mužyckaj praŭdy” drukavać “litoŭski”
numar zaśviedčyła: u kastryčniku 1862 hodu było pieradvyrašana palityčnaje naradžeńnie novaj
biełaruskaj nacyi, źjaŭleńnie na mapie śvietu novaj, madernaj Biełarusi, jakaja dahetul isnavała
pad nazovami i “Ruś”, i “Litva”.
Rubikon Biełaruščyny byŭ projdzieny.
— My vyrašajem prablemu pierajemnaści ad Vialikaha kniastva Litoŭskaha. Ale i ad Rusi nia
treba admaŭlacca. Jana starejšaja za Vialikaje kniastva Litoŭskaje, toj etnonim. Nu, i tak
skłałasia historyja. Tamu heta byŭ vybar samich zachodniebiełaruskich lićvinaŭ i rusinaŭ. Moža
być, było-b dobra, kali-b my nazyvalisia lićvinami, lahčej było-b abapiracca na spadčynu
Vialikaha kniastva Litoŭskaha, ale tak nia stałasia. Siońnia dyskredytavać Biełaruś i śćviardžać,
što my lićviny – pad hetym niama hleby, padstavaŭ, i ŭ pieršuju čarhu – zdarovaha sensu i
racyi, – padsumavaŭ Siarhiej Abłamiejka.