Napačatku 2021 h. litoŭski rehijanalny telekanał BM TV zapuściŭ cykł biełaruskamoŭnych pieradačaŭ “Vilenskija sustrečy”. Pavodle zadumy, “Sustrečy” hetyja pryśviečanyja abmierkavańniu roznych aktualnych i histaryčnych pytańniaŭ z žyćcia biełarusaŭ jak u Litvie, tak i pa-za jaje miežami.
Tema dyskusii “Sučasnyja biełaruskija symbali – jakija jany?”. Pra heta havorać hramadzkaja dziajačka Alena Zianievič, redaktar i viadučy biełaruskamoŭnaj prahramy Litoŭskaha radyjo “Tutejšy čas” Andruś Staravojtaŭ i opernaja śpiavačka Marharyta Laŭčuk.
Vynachodnik nacyjanalnaha symbalu
Bieł-čyrvona-bieły ściah ličycca spradviečnym nacyjanalnym biełaruskim symbalem. Zrešty, nia ŭsie viedajuć, što eskiz hetaha ściaha źjaviŭsia na śviet nia tak i daŭno, krychu bolš za sto hadoŭ tamu.
Aŭtaram eskizu bieł-čyrvona-biełaha ściaha źjaŭlajecca kovienski architektar Kłaŭdzij Ściapanavič Duž-Dušeŭski. Sioleta 27-ha sakavika biełaruski śviet adznačyŭ jahony sto tryccaty jubilej.
Samotny
Aleh Minkin
Mnie reža słych chłuśnia pramoŭ traskotnych,
Mnie ślepić voka jarkaść kumača –
Daŭno mnie ŭsio abrydła, aprača
Maŭklivaj nieprytomnaści samoty.
Dy ŭsio ž, kali-b u cišy biezvychodnaj
Turyny roh pryzyŭna zahučaŭ,
I na lazie uźniataha miača
Zapałymnieli vodśviety pachodniaŭ, –
Ja ŭsie sumnieńni adharnuŭ by razam
I staŭ pad bieły ściah z čyrvonym pasam:
Pad bieł-čyrvona-bieły volny ściah …
Čyrvony pas na biełym tle Radzimy,
Ty kličaš nas za voli mih adziny
Uźniacca i zahinuć biez razvah!
Voś-ža biez razvah uźnimalisia našyja słavutyja prodki pad bieł-čyrvona-biełyja ściahi. Vyjavy hetkich štandaraŭ vidać navat na słavutym šedeŭry “Bitva pad Voršaju”. U knizie “Pra hierb i ściah” jaje aŭtar fiłołah Vincuk Viačorka pryvodzić lehiendu pra ŭźniknieńnie hetaha biełaruskaha symbala.
Žyŭ u Biełarusi razumny i mužny kniaź, jakoha šanavaŭ narod i bajalisia vorahi. Kali ž napadali čužyncy — śmieła išoŭ u boj, sam vajavaŭ dy inšymi kamandavaŭ tak, što niepryjaciel u žachu ŭciakaŭ. Dy niejak u siečy kniazia paranili: čužy rycar miečam raśsiek jamu łob. Viernyja siabry vynieśli kniazia z pola bitvy i pieraviazali ranu biełaj chuścinkaj.
Ale biełaruskija rycary, zastaŭšysia bieź lubimaha kniazia, pačali adstupać. I tady paranieny kniaź padniaŭsia, źniaŭ paviazku z iłba i razharnuŭ jaje nad hałavoj, byccam ściah.
U sučasnaha nam bieł-čyrvona-biełaha ściaha jość svoj stvaralnik. Heta – biełaruski hramadzki dziajač, palityk, žurnalist i architektar Kłaŭdzij Ściapanavič Duž-Dušeŭski. Jon naradziŭsia 27 sakavika 1891 hodu ŭ miastečku Hłybokaje. Tady heta była Vilenskaja hubernia. Baćka budučaha architektara pieradaŭ synu ŭ spadčynu ciahu da majsterstva budoŭli. Niezdarma pieršuju adukacyju Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski atrymaŭ u Vilenskim realnym vučyliščy i Hornym instytucie ŭ Pieciarburhu. Tam, u rasiejskaj stalicy, jon nieparyŭna źviazaŭ svajo žyćcio ź biełaruskaj hramadzkaj i palityčnaj dziejnaściu.
Kali na terytoryi Biełarusi i Litvy panavała revalucyjna-vajennaje lichalećcie, Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski peŭny čas uznačalvaŭ Biełaruski kamitet dapamohi paciarpiełym ad vajny. Taksama jamu sobiła pabyvać dyplamatyčnym pradstaŭnikom uradu Biełaruskaj narodnaj respubliki ŭ krainach Bałtyi, stać vykładčykam Vilenskaj biełaruskaj himnazii. U 1917 hodzie Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski stvaryŭ eskiz bieł-čyrvona-biełaha ściaha.
Sto hadoŭ tamu, u 1921 hodzie, ratujučysia ad pieraśledu polskich uładaŭ, Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski pierajechaŭ u časovuju stalicu Litvy – Koŭna. Tut jon staŭ inžyneram-budaŭnikom, tut sprajektavaŭ šmat budynkaŭ, u tym liku i ŭłasnaje žytło, i tut-ža, na Piatrašunskich mohiłkach, jon znajšoŭ svoj apošni prystanak.
Biełarusy šanujuć imia Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha jak hramadzkaha i palityčnaha dziejača, stvaralnika eskizu nacyjanalnaha ściaha. Litoŭcam jon zapomniŭsia jak talenavity architektar, dziakujučy jamu ŭ Koŭnie i inšych haradoch Litvy dahetul stajać šmatlikija hramadzkija i pryvatnyja budynki. Pavažajuć Duž-Dušeŭskaha i žydy: ryzykujučy saboj i svajoj siamjoju, u hady vajny jon vyratavaŭ troch žydoŭskich dziaciej.
Za hetkija dasiahnienni na karyść troch narodaŭ savieckaja ułada prysudziła Kłaŭdziju Duž-Dušeŭskamu dvaccać piać hadoŭ turmy. Ciapierašnija biełaruskija dziaržaŭnyja prapahandysty pastanavili pieraplunuć svaich papiarednikaŭ: tvor Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha, nacyjanalny biełaruski symbal na staronkach aficyjnaj presy ŭ Biełarusi atajasamlivajecca najpierš z peryjadam nacysckaj akupacyi Biełarusi padčas Druhoj suśvietnaj vajny.
Jašče ŭ 1918 hodzie bieł-čyrvona-bieły ściah staŭ hałoŭnym symbalem Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, a napačatku dzievianostych hadoŭ minułaha stahodździa – dziaržaŭnym ściaham Respubliki Biełaruś. Ale pra toje idejolahi schilnyja saramliva maŭčać.
Zhadvajučy Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha, havoračy pra śled vybitnaha suajčyńnika ŭ biełaruskaj dy litoŭskaj historyi, treba znoŭ i znoŭ niepaźbiežna źviartacca da padziejaŭ siońniašnich. Niezdarma: kryvavy žnivień 2020 hodu nahadaŭ śvietu, što bieł-čyrvona-bieły ściah – heta symbal masavaha supracivu dziaržaŭnaj iłžy i teroru.
Ściah i mova
— U 2020 hodzie paśla prezydenckich vybaraŭ niečakanaściu stała dla ŭsich toje, što pratestnyja akcyi adbyvalisia mienavita pad bieł-čyrvona-biełym ściaham. Šmat biełarusaŭ vychodziła z nacyjanalnaj histaryčnaj symbolikaj, niedziaržaŭnaj. I heta było naturalnym pracesam, naturalnym vybaram bolšaści biełarusaŭ – vyjści mienavita z hetym ściaham. Skažycie, kali łaska, pavažanyja hości, ci stała dla vas niečakanaściu, što biełarusy pratestavali mienavita pad hetym ściaham, što jany ŭ svaich pratestach suprać hetaha režymu paŭstali mienavita pad bieła-čyrvona-bieły ściah?
Andruś Staravojtaŭ: Ja liču, što tut niama ničoha dziŭnaha i niečakanaha. U sučasnaha pakaleńnia maładzionaŭ jość uśviedamleńnie ab nacyjanalnaj symbolicy jak mienavita pratestnaj symbolicy suprać taho, što isnuje siońnia ŭ Biełarusi. Inšaja sprava, što maładziony ŭ pieravažnaj bolšaści nie ŭjaŭlajuć sabie, što nacyjanalny ściah Biełarusi – heta jakraz toj ściah, jaki maje pad saboj taksama hlebu moŭnuju. I takim čynam atrymlivajem takuju sytuacyju, kali čałaviek biare hety ściah, ale nie ŭśviedamlaje, što hety ściah niasie za saboj taksama peŭny nośbit kulturnicki. Jany ŭsprymajuć u bolšaści svajoj, što heta ściah pratestny. Na samaj spravie heta zusim nia tak. I takim čynam atrymlivajem ŭražańnie na siońniašni dzień, što ludzi, jakija prychodziać na vulicy z hetym ściaham, nia majuć uśviedamleńnia, što kali ŭžo ŭziali ŭ ruki nacyjanalny ściah, za im staić niešta bolšaje, čym tolki vašaje mierkavańnie. I heta samy hałoŭny nośbit, da jakoha my pavinny pastavicca absalutna surjozna, ja liču.
— To bok vy ličycie, što ściah i mova iduć razam?
Andruś Staravojtaŭ: Absalutna. Tamu što heta ściah – nia tolki nacyjanalny ściah. Bolš za toje, jašče sto hadoŭ tamu z časoŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, dzie žyła taja častka biełarusaŭ, litoŭcy dobra ŭśviedamlajuć sabie heta, što hety ściah za biełarusami. Ja navat skažu bolš za toje, na siońnia jość dva terminy ŭ litoŭskaj movie: heta baltarusiai i gudai. Z hetym časam ludzi spračajucca. Ja zusim niadaŭna nabraŭ u pošukaviku Huhł, što heta takoje. Ja byŭ pryjemna zdziŭleny, kali jon abraŭ “Gudai – Europos tauta”. Heta najlepšaje tłumačeńnie. Ja liču, lepš nia skažaš. Ja byŭ nastolki zdziŭleny, što jość takoje aficyjnaje tłumačeńnie: Biełarusy – eŭrapiejskaja nacyja. Supier!
— Spadarynia Marharyta, Vy da niadaŭniaha času znachodzilisia ŭ Biełarusi, i na svaje vočy mieli mažlivaść nazirać, jak na vulicach biełaruskich haradoŭ źjaviłasia mora bieł-čyrvona-biełych ściahoŭ. Ci zaŭvažałasia jakaja-niebudź padrychtoŭka? Adkul jany hetak raptoŭna źjavilisia?
Marharyta Laŭčuk: Heta ludzi sami vyrašyli, što jany chočuć žyć z hetymi kolerami, i heta budzie nazaŭždy ŭsio. Nia budzie nijakaha čyrvona-zialonaha, a budzie tolki bieł-čyrvona-bieły. Ja, kaniešnie-ž, pamiataju toj čas, kali ja žyła ŭ Miensku, i kali heta ŭsio pačałosia, i, kaniešnie-ž, adrazu stała pytańniem, a dzie ŭziać ściah? Tamu što ŭ nikoha ŭ chacie nie visieŭ jon, tolki ŭ adnaho majho siabra zaŭsiody visieŭ hety ściah. A ŭ mianie nie było, naprykład. Tamu, kaniešnie-ž, ja pačała pisać u instahramie: “Siabry! ja chaču kab u mianie byŭ ściah. Dzie ŭziać?”. Usie adrazu pačali adkazvać: “Usio, Marharyta, my tabie ŭsio zrobim”. Ludzi sami pačali rabić ściahi. U mianie ich dva. Tolki jany zastalisia ŭ Miensku, zabrać ich, pieravieźci praz miažu było niemahčyma. Bojazna, kaniešnie, tamu što mahli zabrać. Heta sapraŭdy było mora ściahoŭ. I ty ŭžo ŭsiudy bačyŭ našyja symbali, va ŭsim prosta: i ŭ našym adzieńni, ty idzieš pa vulicy, bačyš čałavieka i pačynaješ uśmichacca i dumać: dziakuj tabie vialiki! A taksama branzaleciki biełyja i bieł-čyrvona-biełyja. Taksama ty bačyŭ: nas vielmi šmat. I heta tak kruta, i heta padtrymlivaje ŭsich. Dumaju, što zaraz BČB-kolery – heta našaja padtrymka. I heta pakazvaje, što nas šmat. I ludzi nia chočuć źmianiacca. I ja dumaju, my i dalej taksama budziem nasić adzieńnie ŭ bieł-čyrvona-biełych kolerach. Heta padabajecca zaraz ludziam, jany chočuć, kab takija kolery byli. A voś da čyrvona-zialonaha ściaha ciapier tak staviacca… U mianie jość zialonyja sukienki, i kali ja ŭ ich prychodžu kudy-niebudź, u mianie pytajucca: “Ty što, za čyrvona-zialonych?! Zdymaj!”. Ludzi nia chočuć bačyć hetyja kolery nikoli ŭžo. Jany vyrašyli, što naš ściah – bieł-čyrvona-bieły. Heta našyja kolery.
Pryznany kamunistami
Hladzicie ŭ budučyniu śmieła!
Nastaŭ doŭhačakany čas,
Pad ściaham bieł čyrvona biełym
Čakaje pieramoha nas.
Hetak dzievianosta hadoŭ tamu pisaŭ biełaruski paet, čalec Kamunistyčnaha sajuza moładzi Zachodniaj Biełarusi Maksim Tank. Nia dziva: ni ŭ mižvajennym dvaccacihodździ, ni paźniej na terytoryi Zachodniaj Biełarusi, Druhoj Rečy Paspalitaj i Litvy bieł-čyrvona-bieły ściah svajho statusu dziaržaŭnaha ci, prynamsi, nacyjanalnaha symbalu nia stračvaŭ.
Niezdarma ŭ sakaviku 1990-ha hodu abviaščeńnie Aktu pra adnaŭleńnie niezaležnaści Litoŭskaj Respubliki biełarusy padtrymali pad bieł-čyrvona-biełymi ściahami, zadoŭha da taho, jak Viarchoŭny Saviet BSSR abvieściŭ hety symbal dziaržaŭnym.
U hetkim statusie bieł-čyrvona-bieły ściah praisnavaŭ niadoŭha. U traŭni 1995-ha hodu biełaruskija čynoŭniki, sa śmiecham padraŭšy ściah na drobnyja šmatki, pastanavili, što Biełaruś i biełarusaŭ ciapier budzie reprezentavać madyfikavany symbal, zdavałasia b, niezvarotna praminułaj savieckaj epochi.
Pry hetym bieł-čyrvona-bieły ściah pryznavali navat balšaviki. Pavodle historyka Andreja Katlarčuka, Usiebiełaruski zjezd, jaki adbyŭsia ŭ Miensku ŭ śniežni 1917 h., pracavaŭ pad bieła-čyrvona-biełym ściaham, jaki tady ličyŭsia nacyjanalnym.
Padčas źjezdu pobač ź bieła-čyrvona-biełym ściaham visieŭ čyrvony ściah — symbal revalucyi i Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramady. U 1917-1918 hadach bieła-čyrvona-bieły ściah staŭ adnym z symbalaŭ biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu, biełaruskaj dziaržaŭnaści, abvieščanaj u 1918 hodzie ŭ formie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Bieła-čyrvona-bieły ściah da kanca studzienia 1918 hoda visieŭ na budynku Centralnaj biełaruskaj vajskovaj rady ŭ Miensku na vulicy Palicejskaj. Na fotazdymku z Biełaruskaj kanfierencyi 1918 hoda ŭ Vilni vidać bieła-čyrvona-biełyja ściahi z vuzkimi čornymi pałosami abapał čyrvonaj pałasy.
U davajennaj Polščy, na terytoryi nasielenaj biełarusami, bieła-čyrvona-bieły ściah vykarystoŭvali roznyja palityčnyja partyi, hramadzkija arhanizacyi i navukovyja ŭstanovy. Siarod ich Vilenskaja biełaruskaja himnazija, Biełaruski studencki sajuz pry vilenskim Univiersitecie Stefana Batoryja, Tavarystva biełaruskaj škoły, Biełaruskaja sialanska-rabotnickaja hramada i pierš za ŭsio partyja Biełaruskaja chryścijanskaja demakratyja.
Niebiaśpieka mody
— I hety ściah možna ličyć zaraz ściaham demakratyčnaj Biełarusi. Heta vielmi važna. Skažycie, kali łaska, spadar Andruś, pačatak 90-ch hadoŭ prypadaje na vašu maładość. Ci ŭžo hety bieł-čyrvona-bieły ściah isnavaŭ u vašym žycci raniej, ci heta było niešta novaje dla vas?
Andruś Staravojtaŭ: Dla mianie hetyja symbali nie byli novyja, tamu što ja byŭ “niačesny” ŭ toj čas. Ja cikaviŭsia tym, što było zabaroniena, ja słuchaŭ tak zvanyja “buržuaznyja” radyjohałasy, ja dobra byŭ śviadomy, što jość nacyjanalny symbal, jakim jon pavinien być. Inšaja reč: ja voś pryvodžu zaraz paraleli ŭ historyi, jak biełarusy stavilisia da nacyjanalnaj symboliki, nie majučy pad nahami hleby. Jany vielmi lohka ŭspryniali i bieła-čyrvona-bieły ściah na pačatku 90-ch i taksama vielmi lohka adyšli ŭ bok čyrvona-zialonaha. Tamu ja zaŭsiody kažu: jość takaja niebiaśpieka voś hetaj mody. Zaraz my modna ŭźnialisia za nacyjanalnym ściaham, nie ŭśviedamlajučy pad tym, što heta jość našaje hienetyčna. Kali my pojdziem tolki šlacham mody, niechta niešta namaluje, prabačcie, i taksama budzie sprabavać upichnuć heta ŭ masy. Heta jość niebiaśpieka. Skažam, palakaŭ užo na heta nie padčepiš. Bo jany ŭžo heta ŭśviedamlajuć. Litoŭcaŭ, krainy Bałtyi – taksama. U nas jašče hetaj ŭśviadomlenaści niama. Ja pamiataju, napačatku 90-ch byŭ navat taki termin “bieł-čyrvona-bieły ściah – heta Paźniak”. Heta lider Biełaruskaha Narodnaha Frontu ŭ pačatku 90-ch hadoŭ. Tahačasnyja i siońniašnija ŭłady pačali heta musiravać i havaryć, što heta – nacyjanalisty. Pa-sutnaści, termin “nacyjanalizm” ničoha nie maje kiepskaha. Nacyjanalist – heta čałaviek, jaki pavažaje svajo, a značyć, pavažaje inšaha. A chto takija internacyjanalisty? Heta ludzi biaz hleby. I voś u hetym asnoŭnaja prablema. Tamu ja liču, što jany vielmi lohka ŭźnialisia. Zaraz toje samaje, što było za čyrvona-zialony ściah napačatku 90-ch. Tamu ŭ hetym jość svaja niebiaśpieka.
— Ale ŭ 1995-m hodzie na refierendumie hałasavała mienš za 50 adsotkaŭ, značyć užo tady nibyta byŭ taki padzieł?
Andruś Staravojtaŭ: Nia tak šmat i hałasavała, bo jašče hety ruch musiŭ być z boku ŭłady. Hladzicie: kožnaja kraina, jakaja išła da svaich nacyjanalnych rečaŭ, nakiroŭvałasia mienavita z boku ŭłady. Usia naša prablema, što ŭ nas nie było pravaj partyi, pravaha ruchu ŭ hety peryjad stanaŭleńnia dziaržaŭnaści. Toje było ŭ 1918 hodzie, toje było i ŭ 90-ch. Prablema mienavita z-za taho, što, kali treba było ŭziać nacyjanalny ruch, kali treba było pastavić škoły na nacyjanalnuju hlebu, taho nie było zroblena. U vyniku majem toje, što majem. Tamu nastupstvy taho, što jość užo 26 hadoŭ, nie pryjšli vypadkova. Heta my majem paśla taho, što ŭ nas było ŭ 90-ja i 80-ja hady. Ale heta ŭsio peŭnaja zakanamiernaść, tamu z hetym jość prablema, i na siońniašni dzień ja baču šmat moładzi, kali ja sustrakaju ich z nacyjanalnym symbalem, ja źviartajusia da ich pa-biełarusku, a jany ad mianie adychodziać. Ja ŭžo bačyŭ takich, jakija pryjechali ź Biełarusi ŭ Litvu, u Vilniu. Heta žudasna, ale jość tłumačeńnie takich pavodzinaŭ: u ich niama ŭśviedamleńnia, što, kali ty z hetym ściaham, heta niešta bolšaje, čym tolki pratest suprać Łukašenki. Voś u čym sprava. Samaje hałoŭnaje, heta kab čałaviek ŭśviedamlaŭ. Tady ŭsio budzie narmalna. Tady Biełaruś vierniecca na svaje nacyjanalnyja rečy. Pakul my da taho nia dojdziem, budzie prablema.
— U nas jość pradstaŭnica moładzi. Spadarynia Marharyta źjaŭlajecca ravieśnicaj niezaležnaj Biełarusi. Kali ŭ vašym žyćci źjaviŭsia bieł-čyrvona-bieły ściah?
Marharyta Laŭčuk: Ja viedała ab tym, što jon jość. Ja dumała, što heta niejkija siektanty, “zmahary”, jakija biehajuć z hetym ściaham, i što jany naohuł chočuć, ja nie razumieła. Ja naradziłasia ŭ 1990-m hodzie, a ŭžo ŭ 1995-m u nas byŭ čyrvona-zialony ściah. Moža być, ja, kali hladzieła naviny, tady i bačyła bieł-čyrvona-bieły ściah. Ale ŭ pamiaci takoha nie zastałosia. Kaniešnie, pamiataju čyrvona-zialony ściah. Ale dla mianie heta byŭ prosta ściah. Nikoli nie było lubovi da jaho, pavahi. Ja ź im nie chadziła, jak spartsmieny heta robiać. Ja dumała: ci jość jaki-niebudź dyzajnier, jaki zrabiŭ by ściah? I navat kali ja ŭ 2017 hodzie była na mižnarodnym konkursie ŭ Ispanii, ja vychodžu na scenu, a tam –na ŭsiu ścianu čyrvona-zialony ściah! Ja dumaju: Božački, a ci možna heta kudy-niebudź prybrać? Što mnie rabić z hetym? Heta nie padabałasia mnie. Voś ź bieł-čyrvona-biełym ściaham ja i zaraz mahu chadzić, i navat vychodziła na pakłon, kali śpiavała ŭ Vilenskim opiernym teatry. I mnie ź im vielmi ŭtulna, i ja jaho lublu, i nikoli nie było soramna za jaho. Ale-ž, kaniešnie, jon źjaviŭsia ŭ 2020 hodzie. Nu, ja pryjšła da hetaha, i dziakuj Bohu, što tak adbyłosia. Tamu što ŭsio žyćcio ŭsie staralisia zrabić ź mianie čyrvona-zialonuju łedzi, ale nie pryžyłosia. “A ściah-to nie sapraŭdny”, razumiejecie? Tamu tolki bieł-čyrvona-bieły ściah zaraz. Mnie chočacca ŭžo pašpart źmianić. Tamu što kali ty biareš pašpart i bačyš na im aficyjny biełaruski hierb, ty chapaješsia za hałavu i dumaješ: nu kali ŭžo budzie pašpart z Pahoniaj? Voś takija pačućci ŭ mianie.
Samastojny i kruty ściah
— Voś akurat pra dyzajn my zahavaryli. Pavodle adnaho z baćkoŭ-zasnavalnikaŭ biełaruskaj dziaržaŭnaści Antona Łuckieviča, bieł-čyrvona-bieły ściah maje inakšaje, adroznaje ad ahulnapryniataha ciapier značeńnie: “Bieły kužal, na im strujka kryvi – heta ściah paniavolenaje Biełarusi”, – piša jon naprykancy dvaccatych hadoŭ minułaha stahodździa. Pad bieł-čyrvona-biełym ściaham z čornymi pałoskami ŭ Vilni adbyvałasia kanferencyja. Kali ŭžo baćki Biełaruskaj Narodnaj Respubliki hetak stavilisia da bieł-čyrvona-biełaha ściahu, moža być, dla volnaj Biełarusi ŭ budučyni budzie pasavać inšy ściah, eskiz jakoha treba stvarać nanova?
Andruś Staravojtaŭ: Kali my źvierniemsia ŭ carkvu, prykładam, tam bieła-čyrvona-bieły symbal – heta jość symbał vyzvaleńnia nacyi. Tamu što hety symbal ad Chrysta pajšoŭ. Značycca, kali my majem vyzvaleńnie – a što biełarusy siońnia čakajuć? Mnie zdajecca, usio heta naturalna, i bolš za toje, ja ad pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnaściaŭ, u tym liku ad litoŭcaŭ, čuju vyrazy, što biełarusy majuć vielmi pryhožy ściah. Heta mnie skazali siabry z Koŭna biez usialakich dyfirambaŭ. “U vas vielmi pryhožy nacyjanalny ściah”. Tak što ja liču, što padstavy pierad inšymi narodami nas absalutna aptymistyčnyja i stanoŭčyja.
— Spadarynia Marharyta, jak Vy miarkujecie, ci daskanały dyzajn bieł-čyrvona-biełaha ściaha?
Marharyta Laŭčuk: Zapytajcie ŭ čałavieka, jaki niasie za śpinoj bieł-čyrvona-bieły ściah, ci choča jon tudy niešta dabavić. Nu nie, kaniešnie. Jon užo samastojny i kruty. Tamu nielha tam ničoha mianiać.
— My čuli takuju historyju, apisanuju historykam i žurnalistam Siaržukom Vituškam u biełaruskamoŭnym vydańni “Ruń”, ab tym, što kali ŭ 1995 hodzie adbyłasia źmiena symboliki, bieł-čyrvona-biełaha ściaha na čyrvona-zialony ściah, była prablema ŭ biełaruskaj ambasadzie ŭ Litvie. Jany chacieli hety ściah źniščyć. Ci praŭda, spadar Andruś, što vy vyratavali hety ściah?
Andruś Staravojtaŭ: Toje, što jaho chacieli źniščyć, mnie stała viadoma ŭžo tolki paźniej, paśla ŭsioj historyi. A była sytuacyja takaja: čałaviek, jaki pracavaŭ tady pa haspadarčaj častcy, źviarnuŭsia da mianie, kab ja adramantavaŭ jamu radyjopryjmač. U vyniku, paśla taho, kali my sustrelisia, jon u mianie zapytaŭsia: kolki ja vam vinien za hetuju pracu? Ja kažu: ja čuŭ, što vy budziecie zdymać ściahi. Addajcie ich mnie – i ŭsio. Jon i nie čakaŭ, što budzie taki pavarot, z paŭchviliny maŭčaŭ, tady kaža: dobra. Ale pa hetym pytańni ty mianie nia viedaješ. Damovilisia. My sustrelisia asobna. Jon mnie źniaŭ hetyja ściahi, a jany byli mienavita dziaržaŭnyja, tamu što byli adzin na budynku ambasady, a druhi – na budynku kancylaryi. Hetyja ściahi znachodziacca siońnia ŭ Tavarystvie biełaruskaj kultury. I potym hety čałaviek mnie skazaŭ, što takaja spadarynia Hołubieva, jakaja adkazvała za pytanni kultury, addała zahad hetyja ściahi spalić. Vidać, joj było skazana, što hety zahad užo vykanany. Ale hetyja ściahi znachodziacca ŭ nas. Voś takaja była historyja.
— Adnym słovam, jany čakajuć na svaju čarhu, kali čyrvona-zialonyja ściahi buduć źmienienyja na bieł-čyrvona-biełyja.
Andruś Staravojtaŭ: Vilenskija biełarusy chodziać pad vialikimi bieł-čyrvona-biełymi ściahami. Jany ŭžo nie takija bliskučyja. Heta ściahi ŭ poŭnym sensie dziaržaŭnyja.
Pieśniaj pa rečaisnaści
Biełaruskija hramadzkija akcyi ŭ litoŭskaj stalicy adbyvajucca zdaŭna. Miž tym asabliva časta nacyjanalnyja bieł-čyrvona-biełyja ściahi ŭ Vilni stała vidać napiaredadni i paśla vybaraŭ prezydenta Respubliki Biełaruś u žniŭni 2020-ha hodu.
Hvałt z boku biełaruskich pravaachoŭnikaŭ u dačynieńni da tych, chto naśmieliŭsia asprečvać aficyjna abvieščanyja vyniki čarhovaha narodnaha volevyjaŭleńnia, prymusiŭ šmatlikich biełarusaŭ pakinuć baćkoŭski kraj i šukać časovaha prytułku pa-za miežami Ajčyny. Adnak adnosnaja ciša eŭrapiejskich stalic nie prynosić spakoju, i vymušanyja emihranty znoŭ i znoŭ vychodziać na vulicy ŭ znak salidarnaści sa svaim narodam.
Padčas šeściaŭ, mitynhaŭ dy pikietaŭ na vulicach litoŭskaj stalicy tradycyjna hučać pałymianyja pramovy. Impravizavanyja aratary vystupajuć z asudžeńniem biesčałaviečnaści režymu ŭ Biełarusi, hvałtu nad ludźmi, zaklikajučy padtrymać tych, chto ŭ vyniku pakručastych perypetyjaŭ druhoj pałovy 2020-ha hodu apynuŭsia ŭ biadzie. Na dziva, biełaruskuju movu padčas pałkich vystupaŭ možna pačuć tolki zredźčas.
U noč z 29-ha na 30-ha kastryčnika 1937-ha hodu Narodny kamisaryjat unutranych spravaŭ fizyčna źniščyŭ u Miensku sto tryccać biełaruskich paetaŭ, piśmieńnikaŭ i pradstaŭnikoŭ intelihiencyi. Va ŭhodki vuścišna žorstkaj raspravy nad tvorcami, naprykancy kastryčnika ŭ vilenskim kaściole Śviatoj Kaciaryny biełaruskaja opernaja śpiavačka Marharyta Laŭčuk vystupiła z kancertam salidarnaści pad nazovaju “Žyvie Biełaruś”.
Muzyčnaja impreza była pryśviečanaja znakavym padziejam najnoŭšaj biełaruskaj historyi i vybitnym jaje postaciam, što zmahalisia za volu i ščaście svajho naroda. Kancert salidarnaści skłali klasyčnyja tvory suśvietna viadomych muzyčnych hienijaŭ, a taksama duchoŭny skarb biełaruskaha naroda. Svoj vystup Marharyta Laŭčuk pryśviaciła ŭsim advažnym i svabodnym tvorcam Biełarusi i asabliva svaim kaleham, zvolnienym ź Vialikaha teatru.
Viasnoju 2020-ha hodu Marharyta Laŭčuk adśviatkavała čarhovy jubilej. Ažyćciavić hrandyjoznyja plany pieraškodziŭ abvieščany ŭ krainie karancin, tamu opernaja dziva sustreła dzień narodzinaŭ u ciesnym siamiejnym kole ŭ rodnaj vioscy Stradzieč, što na Bieraściejščynie. Mienavita tam, na małoj radzimie, pierakananaja śpiavačka, i kryjecca sakret jejnaha tvorčaha pośpiechu.
Pad akampanement litoŭskaha pijanista Justasa Čaponisa salistka biełaruskaha Vialikaha teatru opery j baletu vykanała jak suśvietna viadomyja ŭzory muzyčnaj klasyki, tak i narodnyja pieśni na rodnym dyjalekcie bieraściejskaha Paleśsia.
Zrešty, heta daloka nia pieršy vystup Marharyty Laŭčuk pierad vilenskaj publikaj. Na scenie litoŭskaha nacyjanalnaha teatru opery j baletu biełaruskaja śpiavačka źjaviłasia jašče ŭ 2019-ym hodzie. Z hetaj pryčyny svajo znachodžańnie ŭ Vilni Marharyta Laŭčuk schilnaja razhladać vyklučna jak časovaje.
U litoŭskaj stalicy Marharyta Laŭčuk i biełaruski videabłohier, aŭtar błohu “Rudabielskaja pakazucha” Andrej Pavuk zasnavali tvorčy duet “Krasnaja zieleń”. 3411 U daścipna-ździeklivaj formie, na trasiancy, pad hitaru muzyki vykonvajuć pieśni na temy, što padkidvaje sama biełaruskaja rečaisnaść.
— Apošnim časam čyrvona-zialony ściah u Biełarusi pačaŭ asacyjavacca zusim nie ź dziaržavaju, a z hvałtam z boku hetaj samaj dziaržavy. Spadarynia Marharyta supolna z błohieram Andrejem Pavukom zasnavali muzyčny prajekt “Čyrvonaja zielanina”. Moža być, kryšačku raskažacie, što heta takoje?
Marharyta Laŭčuk: Heta takaja palityčnaja satyra, i heta vielmi kruta, što my tut razam z Andrejem Pavukom možam kazać praŭdu, možam vyśmiejvać hetuju ŭładu, tamu što u Biełarusi heta niemahčyma zrabić, a my tut u biaśpiecy, tamu možam heta rabić. I heta nasamreč padtrymlivaje duch našych biełarusaŭ. tamu jany nie mohuć žartavać z hetaj uładaj. Navat prosta śpiavać pieśni, nia toje što žartavać. 3632 Tamu my ŭziali na siabie taki kryž, i niasiem jaho zaraz. Tym samym my chistajem našuju dyktaturu. Im heta vielmi nie padabajecca, što my kažam praŭdu, i toje, što nas nie zatknuć. a tamu voś my praciahvajem. Siońnia budziem zdymać roliki, taksama ŭsio heta vyśmiejvać, žartavać nad hetym. I heta kruta, što my možam heta rabić i hetym samym padtrymlivać biełarusaŭ.
— Humar – heta vielmi važna. Tamu što źjaviłasia niekalki takich błohieraŭ, jakija zdymajuć roznyja humarystyčnyja siužety.
Marharyta Laŭčuk: A što jašče rabić? Užo śloz niama nijakich, tolki žarty zastalisia. Vyśmiejvać hetuju absurdnuju rečaisnaść, jakaja skłałasia ŭ Biełarusi. Tamu što dno nastolki ŭžo prabita, što dalej niama kudy.
— A na kožny žart, zrešty, navat na bieł-čyrvona-biełuju vopratku ŭłada ciapier reahuje absalutna nieadekvatna. Za adzieńnie u nacyjanalnych kolerach možna lohka atrymać 15 sutak. Jak vy dumajecie, ci źjaŭlajucca ŭ hetych umovach satyra i humar dobraju zbrojaj?
Marharyta Laŭčuk: Nu kaniešnie, dobraj. Nu, a što jašče? Što jašče my možam zrabić? Maja znajomaja jechała na mašynie, zzadu siadzieŭ maleńki chłopčyk, jon byŭ prosta apranuty ŭ bieł-čyrvona-biełuju vopratku. Heta nia byŭ niejki pratest. I milicyja aštrafavała jaje. Za što? Za toje, što jany bačać u hetym niejkuju žudasnuju reč. Maŭlaŭ, nielha takoj mamačkaj być. Tamu tolki žart moža nas zaraz vyratavać.
Andruś Staravojtaŭ: Adzin čałaviek na Vilenščynie svajho sabaku vychavaŭ tak: kali ŭ razmovie skarystać słova “Łukašenka”, jon adrazu reahuje hyrkańniem. Na maju dumku, kali ŭžo ŭzhadvajem hetaje proźvišča, hetaj asobie možna padziakavać tolki za adno: usio, što jon ździajśniaje, heta pad jahonymi symbalami. U svoj čas heta było ŭ niemcaŭ pad svastykaj. U svoj čas heta było ŭ Stalina pad svaimi symbalami. I tolki tamu možna padziakavać, što nacyjanalny symbal nie zaplamleny žudasnymi rečami. Heta samaje važnaje.
Himn biełaruskich pratestaŭ
— Dziaržaŭnymi symbalami tradycyjna nazyvajuć try rečy: ściah, hierb i himn. Ściaham biełaruskaha pratestnaha ruchu staŭ bieł-čyrvona-bieły. U jakaści hierba – dastatkova časta vykarystoŭvajecca “Pahonia”. A voś z himnam – prablema. Himn Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, marš Makara Kraŭcova “My vyjdziem ščylnymi radami” vykarystoŭvaŭsia napačatku dzievianostych, paśla pytańnie doŭhi čas było adkrytym, paśla była zaćvierdžanaja madyfikacyja himna BSSR “My biełarusy, mirnyja ludzi”. Jak vy dumajecie, jakaja pieśnia moža zvacca himnam biełaruskich pratestaŭ?
Marharyta Laŭčuk: Ja vam skažu, što “Pahonia” Maksima Bahdanoviča. I dumaju, što šmat ludziej taksama tak adkažuć. Tamu što hety tvor – zaraz dla nas himn. Ja tak liču, tamu što kali siarod maich siabroŭ ja zapytajusia, ci “Pahonia” źjaŭlajecca našym himnam, usie adkažuć: kaniešnie. Ja taksama śpiavaju “Pahoniu”, i mnie pišuć ludzi, što heta naš sapraŭdny himn, ja heta ŭsio čytaju i vieru im, a jany daviarajuć mnie. Ja dumaju, što “Pahonia” – heta naš himn. Ale heta na maju dumku.
— Rytmika hetaha vierša bjecca ŭ takt z rytmam pratestaŭ.
Marharyta Laŭčuk: Heta narod vybraŭ tak.
— Spadar Andruś, što vy dumajecie?
Andruś Staravojtaŭ: Na maju dumku, na čas pratestaŭ heta, mahčyma, vielmi dobry varyjant, sapraŭdy. Ale kali na prajekcyju, na budučyniu… U rešcie rešt, niekali Biełaruś budzie eŭrapiejskaj cyvilizavanaj krainaj. Z usimi normami. I my budziem tak i śpiavać: “Tolki ŭ sercy tryvožnym pačuju za krainu radzimuju žach”? Viedajecie, niekali my budziem narmalnyja ludzi, dyk jaki žach my budziem uvieś čas usprymać? Treba niejak stratehična nam padumać taksama, jaki ŭ nas pavinien być himn. Ja liču, narody ŭ hetym majuć svaje prykłady, i varta ab hetym dobra padumać. Kaniešnie, na siońniašni dzień jak peŭny adrezak historyi, jaki ŭ nas ni jość, ale heta adrezak historyi, heta narmalny prykład. Heta vyrašać užo buduć, vidać, inšyja pakaleńni. Tamu što kali niekalki pakaleńniaŭ spatrebiłasia, kab ź biełarusaŭ biełaruski nacyjanalny duch vybivać, to adpaviedna, adrazu nie źjavicca ŭsio naadvarot. Daviadziecca na heta, moža, i nie adzin dziasiatak hadoŭ, bo vielmi chutka tak nie viartajecca. Na vialiki žal, ja ŭžo bačyŭ takich ludziej siońnia ź Miensku, jakija pryjazdžajuć, i nie tolki baćki nie razmaŭlajuć pa-biełarusku, ale j ichnyja dzieci navat nie razumiejuć. Baćki iduć u farmacie pierakładčyka dla ich. Voś heta katastrofa. Takoha ja nie bačyŭ navat u saviecki čas.
Alena Zianievič: Maju adzin prykład z pryvatnaha žyćcia svajho. Kali napačatku 90-ch hadoŭ pačali pieravodzić sadočki na biełaruskuju movu, i heta była ŭžo dziaržaŭnaja palityka, a nie inicyjatyva prostych ludziej. To ja z pryvatnaha žyćcia maju taki prykład, što dzieci vielmi lohka i chutka vučylisia razmaŭlać na biełaruskaj movie. Dziaciej pieravučyć vielmi lohka. Ja nie kažu ab tym, što my pavinny hvałtoŭna vučyć biełaruskaj movie. Nie. Prosta stvaryć, jak va Ukrainie, umovy spravavodztva kab było, dakumantacyja na biełaruskaj movie. Kab nie było tak, što ty prychodziš u bank ci na poštu i patrabuješ błank na biełaruskaj movie, a tabie kažuć: prabačcie, a ŭ nas dźvie dziaržaŭnyja movy.
Andruś Staravojtaŭ: U toj ža samy čas možna zapytać: kali ŭ vas dźvie dziaržaŭnyja movy, to čamu ŭ vas tolki adna?
Alena Zianievič: Ja nia dumaju, što nam treba budzie try-čatyry pakaleńni, dumaju, što hety praces značna bolš chutki. Tamu što ŭsio ž taki heta mova dla nas naturalnaja. U biełarusaŭ myśleńnie zroblena pad biełaruskuju movu. Heta mova našaj ziamli. Jana prychodzić naturalna. Ja taksama kaliści nie była biełaruskamoŭnaja. Ale biełaruskamoŭnaść pryjšła vielmi naturalna, chacia heta było zmahańnie za toje, kab mianie ŭ Biełarusi razumieli. Tamu, bačačy prykłady inšych krain, Ukrainy, Małdovy, jakaja taksama svaju movu ŭvodzić, ja dumaju, što nia budzie takoj prablemy. Kaniešnie, možna tolki zaachvočvać.
Marharyta Laŭčuk: Tak, ja pamiataju svajo dziacinstva, svoj dziciačy sadok. Ja nie razumieła, čamu my pavinny byli pryjści ŭ dziciačy sadok, havaryć tam “Dobraj ranicy!” pa-biełarusku, a potym razmaŭlać pa-rasiejsku. Čamu? A potym idzieš dachaty i kryčyš “Da pabačeńnia!”. I što heta – try słovy? Ja naohuł nie razumieła, čamu tak adbyvałasia. Ja čuła tolki biełaruskuju movu pa telebačańni i pa radyjo. I mnie zadavałasia, što na biełaruskaj movie razmaŭlajuć tolki ŭ stalicy. A ŭ nas tolki na suržyku. U nas ukrainska-biełaruskaja miašanka, dyjalekt. Voś ja i čuła takuju movu, rasiejskuju, a pa-biełarusku – try słovy. I kali hladzieła “Kałychanku”. Padručniki tam byli. Ale ja nie razumieła, čamu my nie razmaŭlajem na hetaj movie.
Čaćviorty nacyjanalny symbal
— Na jakoj movie jašče razmaŭlać u Biełarusi? Kudy jechać, kab razmaŭlać pa-biełarusku?
Andruś Staravojtaŭ: Heta mnie ŭzhadałasia mierkavańnie adnaho japonca, jakija vučyŭ u Tokijo biełaruskuju movu. Treba skazać, daj Boža kožnamu biełarusu tak havaryć pa-biełarusku. Heta Kien Sibata. Kali jon pryjechaŭ u Miensk praktykavacca pa-biełarusku, jon byŭ u žachu, jak i ŭ žachu było toje nasielnictva, jakoje bačyła jaho. Tamu što jany ŭpieršyniu pabačyli čałavieka z dalokaj krainy, jaki źviartajecca da ich pa-biełarusku, a jon byŭ adpaviedna ŭ žachu, što jon nia moh ničoha zrazumieć. Hetakim čynam jon patrapiŭ potym praz Tavarystva biełaruskaj movy da peŭnaha koła vykładčykaŭ i ź imi kantaktavaŭ, tamu što jon byŭ prosta ŭ rospačy. A ŭ mianie heta byŭ 1988 hod, sniežań. Tady była vystava “Infarmatyka ŭ žyćci ZŠA”, heta padčas harbačoŭskaj pierabudovy. Niejkim čynam amerykancam sobiła pierałamić hetuju balšavickuju chadu, i nam atrymałasia pahladzieć niešta z hetak zvanaha kapitalizmu. Ja byŭ uražany, akramia taho, što jość u Amerycy na toj čas, jakija techničnyja mahčymaści jany mieli, ale jašče bolš byŭ uražany tym, jak razmaŭlaje pa-biełarusku amerykaniec. I mnie było soramna, što ja ničoha nia moh im adkazać. Ja ich słuchaŭ jak ryba. U chacie ŭ nas movy nie było. U škole, naturalna, mova i litaratura ŭ nas była tolki jak pradmiet. U vyniku adkul było atrymać hetyja viedy? Ale ŭžo tady ja pačaŭ šukać infarmacyju. I voś jano pajšło aŭtamatyčna. Škoła tut, na žal, nie pry čym, – tolki samastojnym šlacham.
— Vynikaje, što tuju samuju vystavu arhanizoŭvaŭ ci prynamsi ŭdzielničaŭ u joj syn Barysa Kita, znakamitaha našaha suajčyńnika, Valter ci Ŭładzimir Kit. Baćka jaho byŭ u svoj čas samym znakamitym biełarusam zamiežža. I naturalna, što jaho syn u Biełarusi, niahledziačy na toje, što jon užo byŭ hramadzianinam ZŠA, nijak užo na inšaj movie nia moh pramaŭlać, tolki na biełaruskaj. I vielmi važna, što my zaraz padyšli da moŭnaha našaha asnoŭnaha pytańnia, bo hierb i ściah – heta symbali matarjalnyja. Ich možna pahladzieć, pamacać, načapić na zaplečnik, naviazać na plečy, jość jašče adna reč – heta mova. Zvyčajna mova – heta naturalnaja ŭłaścivaść kožnaha naroda, heta zusim nie palityčnaja źjava, ale ŭ biełaruskich umovach jana zaŭsiody źjaŭlajecca abaviazkovym palityčnym pradmietam. I kali zusim jašče niadaŭna možna było, pačuŭšy ad čałavieka biełaruskuju movu, čakać, što ŭ jaho znojdziecca bieł-čyrvona bieły značak ci ŭ chacie ŭ jaho budzie visieć bieł-čyrvona-bieły ściah ci hierb “Pahonia”, i naadvarot taksama, kali ŭ čałavieka była zaŭvažnaja bieł-čyrvona-biełaja symbolika, da jaho možna było źviartacca pa-biełarusku i čakać taho samaha ŭ adkaz. Ciapier sytuacyja źmianiłasia. Pad bieł-čyrvona biełyja ściahi ŭ žniŭni 2020 hodu paŭstała absalutna ŭsia Biełaruś, ale tolki častka pratestoŭcaŭ biełaruskamoŭnaja. Usie astatnija havorać na inšaj dziaržaŭnaj movie Respubliki Biełaruś. Jak vy dumajecie, ci źmienicca kali-niebudź hetaja sytuacyja, ci pryjduć biełarusy, jakija ciapier pratestujuć, pakutujuć za heta, da biełaruskaj movy?
Marharyta Laŭčuk: Šmat ludziej razmaŭlaje pa-rasiejsku. Była takaja prablema, što ja čuła ad svaich siabroŭ, ad baćkoŭ: “Voś u nas, u ruskich…”. Ja kažu: “A jakija-ž vy ruskija? Vy – biełarusy”. – “A, nu tak, heta-ž prosta… Saviecki Sajuz…”. Ja kažu: “Jaki Saviecki Sajuz? Vy što? My-ž u Biełarusi žyviem.”. To bok Rasieja tak paŭpłyvała na našyja mazhi, što vielmi zaraz ciažka prosta ŭziać i pierajści na biełaruskuju movu. Ale ž kali ty zaraz na baku śviatła i dabra, kali ty lubiš i pavažaješ svaju krainu, kali ty hanaryšsia svaim bieł-čyrvona-biełym ściaham, hierbam, svajoj symbolikaj, kaniešnie ž , ty pavinien razmaŭlać na biełaruskaj movie i hanarycca joj. Ja zaraz vielmi hanarusia tym, štoł ja – biełaruska.
— Spadar Andruś, ci padzialajecie Vy aptymizm spadaryni Marharyty?
Andruś Staravojtaŭ: Pavinien być peŭny dziaržaŭny šturšok u hetym nakirunku. Ja pryviadu prykład: 1993 hod – heta hod, kali ja pryjechaŭ u Litvu – ja dobra pamiataju, što na Vilenščynie śmiajalisia ź litoŭskaj movy. Maŭlaŭ, a chto budzie na joj razmaŭlać? A chto jaje viedaje? A ŭ nas zusim nie razmaŭlajuć pa-litoŭsku. Heta byŭ 1993 hod. Ale navat u toj čas u telefonach firmy “Mataroła” ŭ meniu ja bačyŭ litoŭskuju movu. Heta šmat ab čym kaža. Značyć, pavinna być dziaržaŭnaja palityka. I kali čałaviek, kab padmiatać vulicu, musiŭ zdać ispyt dziaržaŭnaj movy, heta šmat ab čym kaža. Chočaš nia chočaš. I jany siońnia ŭśviedamlajuć, što jany – hramadzianie hetaj krainy. Ichnija dzieci svabodna vałodajuć litoŭskaj movaj. Akramia taho, viedajuć i svaju. Niapraŭda, što litoŭcy tam pryciskajuć inšamoŭnych. Absalutnaje hłupstva. Ale nivodny litoviec nia budzie ciabie pavažać, kali jon viedaje, što ty biełarus i ty nie razmaŭlaješ pa-biełarusku.
Marharyta Laŭčuk: Kaniešnie, ja nia tak dobra vałodaju biełaruskaj movaj, ale-ž namahajusia razmaŭlać, i heta tak kruta, što ja nie adna pa-biełarusku, što ja pačała sustrakać ludziej, jakija tak pryhoža ŭ žyćci havorać pa-biełarusku, i vy źjaŭlajeciesia prykładam dla mianie. Ja da kahości jašče źjaŭlajusia prykładam. I voś tak patrochu pačniem usie razam razmaŭlać na biełaruskaj movie. I heta ž supier. I ja dumaju, što kali my pieramožam, heta budzie vielmi modna razmaŭlać pa-biełarusku. Kali my pieramožam, Biełaruś uvohule stanie samaj modnaj krainaj. Tamu što tam buduć žyć kreatyŭnyja talenavityja ludzi prosta z vielizarnym sercam. Tamu my ŭsie budziem razmaŭlać pa-biełarusku i budziem hetym hanarycca.
Andruś Staravojtaŭ: U mianie byŭ taki vypadak. Heta mianie vielmi ŭraziła. Heta byŭ 1993 hod. Ja pryjazdžaju da svajho siabra ŭ Koŭna. Naturalna, pra hety horad ja čuŭ tady tolki, što jon isnuje, ale nikoli tam nia byŭ. Ja na papiercy jak moh pračytaŭ adresu, kudy ja pavinien patrapić, i padyšoŭ da taksista. Jon na mianie hladzić. “Vy adkul?” Ja kažu: “Ja ź Biełarusi”. Ja sieŭ kala jaho. Jon kaža: “Ci možaš sa mnoj razmaŭlać pa-biełarusku?”. Ja ździviŭsia – miascovy biełarus chiba? Nie, kaža, ja litoviec. Ja jašče bolš ździviŭsia: a jak jon budzie razumieć, kali ja budu havaryć pa-biełarusku? Jon kaža: ja prašu vas, razmaŭlajcie sa mnoj pa-biełarusku. Dobra. Ja kazaŭ pa-biełarusku. U vyniku heta atrymaŭsia manaloh. Jon słuchaŭ. Kali jon pryvioz mianie da miesca, jon nia ŭziaŭ ź mianie ŭsioj sumy, jakaja była na ličylniku, i jahonaja fraza nastupnaja mianie prosta zabiła. Jon kaža: “Ja pieršy raz pabačyŭ biełarusa, jaki razmaŭlaje na rodnaj movie”. Voś, šanoŭnyja, jak pra nas dumajuć inšyja nacyjanalnaści. Inšyja narody. Dyk voś davajcie my voźmiemsia za hałavu i budziem uzhadvać, chto my jość na samaj spravie. Što nacyjanalnyja symbali – heta nia tolki symbali. A heta našyja tradycyi i karani. Tady nas buduć viedać i pavažać inšyja nacyi. Kab voś takich u nas vypadkaŭ nie adbyvałasia.