Напачатку 2021 г. літоўскі рэгіянальны тэлеканал BM TV запусьціў цыкл беларускамоўных перадачаў “Віленскія сустрэчы”. Паводле задумы, “Сустрэчы” гэтыя будуць прысьвечаныя абмеркаваньню розных актуальных і гістарычных пытаньняў з жыцьця беларусаў як у Літве, так і па-за яе межамі.
Тэма дыскусіі – “11-га Сакавіка як лёсавызначальная падзея для беларусаў Літвы”.
Думкамі пра важнасьць значэньне Дня аднаўленьня незалежнасьці Літвы для жыхароў краіны ўсіх нацыянальнасьцяў падзяліліся грамадзкая дзяячка Ангеліна Якшцене, старшыня Віленскага беларускага клюбу “Сябрына” Валянцін Стэх і кіраўнік Таварыства беларускай культуры ў Літве Аляксандар Адамковіч.
Супраць не галасаваў ніхто
Штогод 11-га сакавіка ў Літоўскай Рэспубліцы сьвяткуюць дзень аднаўленьня незалежнасьці. Менавіта ў гэты дзень у 1990 годзе дэпутаты Найвышэйшай Рады Літоўскай Рэспублікі амаль адзінагалосна прынялі Акт, які абвесьціў пра аднаўленьне дзяржаўнай незалежнасьці. Гістарычны дакумант грунтаваўся на падпісаным 16 лютага 1918 г. Акце аб незалежнасці Літвы, які ніколі не прыпыняў праўнай моцы.
Акт пра аднаўленьне незалежнасьці сьцьвярджаў: знішчанае чужою сілаю ў 1940-х гадах дзеянне суверэнных паўнамоцтваў Літоўскай Дзяржавы аднаўляецца. Падпісантамі, бо Сігнатарамі Акту сталі старшыня Найвышэйшай Рады Літоўскай Рэспублікі Вітаўтас Ландзбергіс і іншыя парлямэнтары. За прыняцьце Акту пра аднаўленьне незалежнасьці Літоўскай Рэспублікі галасавалі 124 дэпутаты, шэсьць устрымалася. Супраць абвяшчэньня Літвы незалежнай рэспублікай не галасаваў ніхто.
Рашучы намер літоўскага народа мірным чынам аднаўляць свае правы і незалежнасьць сваёй краіны, самастойна ствараць яе дабрабыт высока цанілі як сыны тытульнай нацыі, так і тыя, каго ў будучыні залічаць да прадстаўнікоў нацыянальных мяншыняў. Літоўцы, беларусы, жыды, палякі ды іншыя жыхары Літвы салідарызаваліся ў барацьбе за свабоду і незалежнасьць Літоўскай Рэспублікі. Ня дзіва: абвяшчэньне незалежнасьці Літвы 16-га лютага 1918 году таксама адбывалася пры чынным ды актыўным удзеле прадстаўнікоў нятытульных нацыяў. Зрэшты, каранямі гэткая салідарнасьць сыходзіць у сівую даўніну Вялікага Княства Літоўскага.
— Спадарыня Ангеліна, Вы – карэнная віленчанка. І, напэўна, Вы можаце расказаць, якія настроі панавалі ў грамадзтве напярэдадні абвяшчэньня незалежнасьці Літвы? Ці віравала асаблівае пачуцьцё: сакавік, вясна ў рэшце рэшт, канец зімы і канец усёй савецкай эпохі вельмі блізкі. Ці адчувалася, ці лунала нешта ў паветры?
Ангеліна Якшцене: Калі размаўляць аб незалежнасьці, я-б пачынала з Балтыйскага шляху. Бо адчувацца ўжо пачало з тых часоў. Шмат раней за сакавік. І, на мой погляд, гэта было такое сьвята, гэта было сапраўды і радасьць, і вялікая надзея, хоць яшчэ вясной ня пахла, але вось пачатак, я лічу, ішоў… Пачатак, безумоўна, заўсёды пачынаецца з кухні. Размовы на кухні і гэтак далей, і размоваў было і абмеркаванняў, але вось такая дзейнасьць – гэта быў Балтыйскі шлях. А ўжо пасьля – пасьля мітынгі, на каторыя мы хадзілі – ну мой лёс крыху іншы, я думаю, бо муж у мяне літовец, і таму гэтую дзейнасьць я бачыла крыху зь іншага боку.
— Чым гэты бок адрозьніваўся?
Ангеліна Якшцене: Я не сумняваюся, што літоўцам гэта больш блізка. Гэта балючая тэма. Гэта надзея, усіх, як бы тут ні было. Мы – жыхары Літвы. І гэтая гісторыя нас крыху менш чапае. Усё роўна мы павінны быць аб’ектыўнымі і прызнаваць, што ўсё роўна яна не такая балючая была, як у літоўцаў. А вось жывучы сярод літоўцаў, мы бачылі і падтрымку, і самі падтрымлівалі, бо, безумоўна, гэта і нашая Літва. Безумоўна. І таму, калі ў мяне пытаюцца: “А чаму беларусы прымалі ўдзел?”, я кажу: “А як было не прымаць? Ты жывеш у гэтай краіне. Як можна не прымаць? Ты вядзеш барацьбу за сваю краіну, у якой я нарадзілася, у якой я жыву і жывуць мае дзеці і ўнукі будучыя, я спадзяюся”.
— Натуральна, што абвяшчэньне незалежнасьці цэлай краіны – справа не аднаго дня. Гэта толькі ў Беларусі часта можна пачуць, што незалежнасьць “упала зь неба ды звалілася на галаву”. Так часта кажуць розныя палітычныя ды грамадзкія дзеячы. У Літве, як і ва ўсім сьвеце, дэклярацыі сувэрэнітэту папярэднічае вялікая праца грамадзкай і палітычнай супольнасьці. Спадару Валянціне, якімі былі перадумовы абвяшчэньня незалежнасьці Літвы 11 сакавіка 1990 г.? Што гэтаму папярэднічала?
Валянцін Стэх: Пасьля гэтак званай “пяцігодкі пышных паховінаў” да ўлады прыйшоў Міхаіл Гарбачоў, а адбылося гэта, трэба сказаць, 11 сакавіка 1985 г., то бок роўна за пяць гадоў да падпісаньня Акту аб аднаўленьні незалежнасьці Літвы, і аб’явіў аб перабудове ў краіне, мала-памалу сталі арганізоўвацца грамадзкія арганізацыі. Што да беларускага клуба “Сябрына” ў Вільні, то такая ідэя ўпершыню ў нас была агалошана 22 лістапада 1986 г. падчас сьвяткаваньня 80-ых угодкаў газэты “Наша Ніва” ў “Лясной Хатцы” Зоські Верас.
— Давайце патлумачым, хто такая Зоська Верас і што такое “Лясная Хатка”. Ня ўсе пра гэта ведаюць.
Валянцін Стэх: Зоська Верас – гэта беларуская паэтка, пісьменьніца, паплечніца класіка беларускай літаратуры Максіма Багдановіча, якая жыла ў віленскім раёне Панары ў лесе, і мела там сваю хатку, вось гэтую хатку ўсе і называлі Лясной. Да жалю, яна пазьней згарэла, і на сёньняшні дзень ад яе ўжо не засталося і сьледу. Але ў той час мы там часта зьбіраліся і абмяркоўвалі нашы планы, нашы задачы на бліжэйшую будучыню. І паўтараю, менавіта там 22 лістапада 1986 г. была агучаная прапанова арганізаваць у Вільні беларускі клюб.
Менавіта вось з тае пары мы і сталі абіваць парогі партыйных, савецкіх і прафсаюзных органаў Літоўскай ССР, і напрыканцы траўня – напачатку чэрвеня, дакладна не скажу, нам ужо быў дадзены дазвол. Праўда, так сталася, што неўзабаве, ужо калі ўсё было падрыхтавана для правядзеньня ўстаноўчага сходу, Лявон Луцкевіч прапанаваў узяць удзел у сьвяце паэзіі, прысьвечаным Максіму Багдановічу ў Ракуцёўшчыне непадалёку Маладзечна. Калі мы прыехалі туды, зноў жа зь яго прапановы мы вырашылі сфатаграфавацца на фоне яшчэ не адкрытага помніка Максіму Багдановічу. Гэта вельмі не спадабалася мясцовым уладам, і яны, што называецца, ўзялі нас на кручок. Куды мы, туды яны.
Калі мы вярнуліся назад, я празь дзень-другі заходжу ў Рэспубліканскі Палац культуры прафсаюзаў, у якім мы якраз ужо і рыхтаваліся да правядзеньня гэтага сходу, а намесьнік дырэктара палаца прафсаюзаў Рымас Завадзкас падае мне сьвежы нумар газэты “Савецкая Літва” з артыкулам “Люди из прошлого”, у якім гаворыцца пра Лявона і Юрку Луцкевічаў, якія на самай справе фігуравалі ў нашых сьпісах. Адным словам, гэты артыкул быў напісаны ў Менску, фармальна ці афіцыйна кандыдатам гістарычных навук Міколам Сташкевічам, а на самай справе, як мне стала значна пазьней вядома, над гэтым артыкулам працавалі супрацоўнікі беларускага КДБ, і з гэтай прычыны нас, так бы мовіць, тармазнулі, папрасілі пачакаць.
— Між тым усе гэтыя перашкоды давялося пераадолець, і канчаткова афіцыйная дата заснаваньня першай у паваеннай Літве беларускай арганізацыі была калі?
Валянцін Стэх: У пачатку чэрвеня 1988 года. Фактычна разам з Літоўскім рухам за перабудову Саюдзіс.
— Спадар Аляксандар, наколькі я разумею, у той самы час закладваліся пачаткі дзейнасьці і Таварыства беларускай культуры ў літве. Ці мелі яны таксама такі самы пакручасты шлях, як і Віленскі беларускі клюб “Сябрына”?
Аляксандар Адамковіч: Да дзейнасьці Таварыства беларускай культуры я далучыўся пазьней. Таму мне складана ацэньваць гэты пэрыяд і час утварэньня ТБК, я ўжо магу расказваць пра гэта толькі тое, што пачуў з вуснаў іншых людзей, але, як разумею, вялікіх перашкодаў для стварэньня Таварыства не існавала. 4 лютага 1989 г., па ўспамінах віленчукоў, быў устаноўчы сход, які тут праходзіў ў вялікай залі, вісеў бел-чырвона-белы сьцяг, пачыналася ўсё пад марш “Мы выйдзем шчыльнымі радамі”, таму, я-б сказаў, усё было ўрачыста і на высокім нацыянальным узроўні. Але па дакумантах, чаго я да гэтага часу не магу зразумець, Таварыства было заснавана 7 сьнежня 1988 г. Як бачу, вялікіх праблем не было, практычна адразу-ж атрымалі дамкі на вуліцы Жыгімонтаў, 12, я сказаў-бы, трагічныя дамкі, якія мы сёньня ўжо страцілі назаўжды, дзякуючы першаму старшыні ТБК, менавіта ён зрабіў усе намаганьні, каб мы іх больш не атрымалі.
Па адзін бок барыкадаў
Нягледзячы на абвешчаную Міхаілам Гарбачовым перабудову і зьвязаную з гэтым “адлігу” ў грамадзкім і палітычным жыцьці, савецкія спэцслужбы заставаліся пільнымі. Пасьля ўтварэньня Літоўскага руху за перабудову Саюдзіс кіраўніцтва Камітэту дзяржаўнай бясьпекі Літоўскай савецкай сацыялістычнай рэспублікі заклікае даць новай арганізацыі “ідэалягічны адпор”.
У процівагу Саюдзісу ў лістападзе 1988 году ўтварылася прасавецкая арганізацыя “Адзінства”. Стваральнікі Сацыялістычнага руху за перабудову афіцыйна дэкляравалі намер далучыць да пераменаў усіх грамадзянаў, дасканаліць і гуманізаваць сацыялізм, кіруючыся прынцыпамі сацыяльнай справядлівасьці, а таксама раўнапраўя прадстаўнікоў розных нацыянальнасьцяў. Насамрэч суполка супраціўлялася аднаўленьню незалежнасьці літоўскай дзяржавы, патрабавала ўвесьці наўпроставае кіраваньне прэзыдэнта СССР, аднавіць дзейнасьць савецкіх канстытуцыяў, распусьціць парлямант.
У “Адзінства” ўваходзілі савецкія вайскоўцы, супрацоўнікі разнастайных арганізацыяў, людзі з прабальшавіцкімі поглядамі. Члены суполкі ў Вільні, Клайпедзе і іншых гарадох Літвы арганізоўвалі мітынгі пратэстаў і забастоўкі на прадпрыемствах. Грамадзтва дзялілася.
— Беларусам ня так блізкая была тэма аднаўленьня незалежнасьці Літвы на той час. Ці пагаджаецеся вы з гэтым?
Валянцін Стэх: Безумоўна, у першую чаргу гэта балела літоўцам. А мы былі побач, мы падтрымлівалі памкненьні літоўцаў да незалежнасьці, да свабоды, і мы былі па адзін бок барыкадаў зь імі.
— Ці ўсе былі па адзін бок барыкадаў?
Валянцін Стэх: Не. Не. Я-б, умоўна кажучы, падзяліў беларусаў на тры катэгорыі – гэта на беларусаў, якія, як я сказаў, былі заадно зь літоўцамі, на тых беларусаў, якія бралі ўдзел якраз у альтэрнатыўным Саюдзісу руху “Адзінства”, і тых беларусаў, якія ўвогуле не імкнуліся далучыцца ні да аднаго, ні да другога боку, а як-бы занялі пазыцыю пабочнага назіральніка. І думаю, што гэтая катэгорыя колькасна была самай вялікай.
— А першыя дзьве?
Валянцін Стэх: Цяжка сказаць, дзе беларусаў было больш. Магу на сваім на прыкладзе нашага клуба паспрабаваць патлумачыць. Калі на той час нас налічвалася недзе за дзьвесьце зь невялікім чалавек, то пасьля гэтых падзей, ня ведаю, ня шмат, але зь дзясятак чалавек адышло ад нас, менавіта вось па палітычных матывах, пазьней, калі паўстала пытанне аб грамадзянстве, аб тым, браць ці ня браць літоўскі пашпарт і гэтак далей. Хтосьці зьехаў, хтосьці ўзяў беларускае грамадзянства, тут ідуць іншыя працэсы, то бок я магу меркаваць, што сярод сьвядомых беларусаў большасьць была на літоўскім баку.
— Спадарыня Ангеліна, вы кажаце, што былі больш набліжаныя да літоўскага руху і народу ў той час. Ці быў такі падзел літоўскай супольнасьці на тры групы – хто быў за, супраць і нэўтральны сярод літоўцаў?
Ангеліна Якшцене: Безумоўна. Я ня ведаю людзей сярод сваіх знаёмых, хто быў супраць, кола не такое, але хто быў нэўтральны, той не цікавіўся гэтымі падзеямі сярод літоўцаў, такіх таксама было. Таксама было. Ну, не палітычныя людзі. Не цікавіліся палітыкай увогуле. Але яны не былі супраць: а няхай, маўляў, гэта робіцца, а я жыву сваё жыцьцё. Так што былі такія людзі, безумоўна. А тое кола, ў якім я была, то былі патрыёты. Ну ізноў жа. Я лічу, што літоўцаў трэба дзяліць яшчэ па гадах. Бо маё пакаленьне, пакаленьне, якое было старэйшае за мяне, у гэтым ёсьць сэнс, бо, напрыклад, мая маці ці мой муж, які шмат старэйшы за мяне, безумоўна, у нас і погляды шмат іншыя, шмат у чым іншыя, бо я жыла ў іншы час. Гэтая савецкая ўлада, пры якой я жыла, моцна адрозьнівалася ад той савецкай улады, у якую жыў мой муж. Вельмі адрозьнівалася. І выхаваньне іншае было. І, да прыкладу, я думаю, што сярод літоўцаў у сем’ях была падтрымка памяці. Але я таксама ведаю тых, хто таксама жыў без памяці, і ў сем’ях ні пра сьцяг, ні пра незалежнасьць размоваў не было. Але вось тое старэйшае кола – у іх памяць была вельмі добрая, і таму гэтая незалежнасьць, я кажу, гэта была вельмі балючая тэма ў тым коле, у якім я была, бо гэта было іншае пакаленьне.
— Вашая маці – гэта дачка знакамітага віленскага кнігара Станіслава Станкевіча, спадарыня Міраслава Станкевічанка-Русак, настаўніца, якая на дадзены момант, бадай што, ужо адна з апошніх вучаніцаў той легендарнай Віленскай Беларускай Гімназіі, што перастала існаваць у Вільні ў 1944 годзе. Перад яе вачамі прайшло шмат вусцішных падзей. Гэта і закрыцьцё гімназіі, гэта і ліквідацыя Віленскага беларускага музэю, і ўсё гэта зьявілася з прыходам савецкай улады, ад якой у 1990 годзе літоўскае грамадзтва зьбіралася пазбавіцца. Ці магу я запытацца, як Вашая маці, спадарыня Міраслава ўспрымала гэтыя падзеі?
Ангеліна Якшцене: Яна патрыётка, якіх трэба пашукаць. Гэта безумоўна. І яна і сёньня жыве патрыятызмам, але сёньня ідзе размова пра беларускі патрыятызм. Яна адкладае кніжку – трэба будзе, калі будзе музэй. Вышыўка – там няведама якіх гадоў –ляжыць і чакае свайго часу. Так што маці не жыве без думак пра Беларусь.
Абараніць здабытае
Падзеі, якія былі пасьля сакавіка 1990 году, паказалі, што атрыманую свабоду трэба яшчэ ўмець абараніць, бо наступіла 13-га студзеня 1991 году.
Халодным студзеньскім днём напачатку 1991-га году жывы шчыт з тысячаў людзей паўстаў перад савецкімі вайскоўцамі, якім было загадана зьнішчыць ускормленую нацыянальным духам волю адноўленай балтыйскай краіны. Людзям, якія нарадзіліся ў адной краіне, давялося бараніць будучыню і незалежнасьць дзяржавы зусім іншай. Агульная небясьпека паяднала прадстаўнікоў розных нацыянальнасьцяў. Ня дзіва: вораг для ўсіх быў адзіны.
Каля будынку Найвышэйшай Рады Літоўскай Рэспублікі сабраліся дзясяткі тысячаў людзей. Заняць яго захопнікі не змаглі. Савецкія дэсантнікі атакавалі іншыя ключавыя установы: Віленскі Чыгуначны вакзал, аддзелы дэпартамэнту аховы краю, Дом друку, Камітэт радыё і тэлевізіі, Тэлевізійную вежу.
Нягледзячы на крывавы ўраджай, які ў літоўскай сталіцы сабрала ноч 13-га студзеня 1991 году, адроджаную незалежнасьць абараніць удалося.
— Шаноўнае спадарства, спадарыня Ангеліна, Вам, спадар Валянцін, Вам давялося браць чынны ўдзел у падзеях 13 студзеня 1991 г.. 13 забітых, сотні параненых пасьля той страшнай ночы. Скажыце, калі ласка, што адчувалася, ці ня страшна было тады вось вам браць у гэтым чынны ўдзел?
Ангеліна Якшцене: Ня помню пра страх. Ня помню. Гэтага ня памятаю. Была дзейнасьць, мне здаецца, што лягчэй было нешта рабіць, чым не рабіць нічога. Таму гэтая дзейнасьць хіба і памяншала гэты страх, не давала баяцца, бо гэта былі нейкія падзеі. Я помню, мы таксама стаялі, каля тэлевізіі стаялі гэтыя расейскія амонаўцы, хлапцы, я помню, падышла да некага зь іх і старалася там нешта гаварыць яму. Я помню вочы. Да сёньняшняга дня я помню гэтыя вочы – такія пустыя. Нічога яны ня чулі, ня бачылі. Сэнсу размаўляць не было. Я помню гэтыя танкі, як я ехала на машыне, і помню, як на скрыжаваньні дарог яны кідалі шашкі, дым ішоў. І на гэтым скрыжаваньні немагчыма было ехаць, бо нічога не было бачна. Машыны едуць вось так. І ты ехаў, каб не сутыкнуцца зь нейкай другой машынай. І на наступны дзень я не зразумела, толькі празь некалькі дзён, чаму вочы былі чырвоныя. Ад гэтага дыма. А тады не разумела, што здарылася і чаму. Таму гэта рэшта, што помніш: вось з таго, я помню, што мы ехалі за танкамі, і нейкая машына пад’ехала да легкавушкі, высадзіла з легкавушкі чалавека, у яго нешта адбіралі, яны наперадзе былі. Пасьля мы зразумелі, што гэта быў швэдзкі журналіст, камеру ў яго адымалі. Вось страшна, ня страшна… Ня ведаю. Не было гэтага. Я толькі помню, як я вярнулася ў адну з начэй, і маці мне сказала: ведаеш, ён як хоча, а ў цябе дзіцё. Няма чаго езьдзіць. Я разумею яе. Бо сапраўды, Алесю было сем-восем гадоў. І яна пераймалася, хто будзе гадаваць дзіця, калі з намі нешта здарыцца.
— А магло-ж і здарыцца.
Ангеліна Якшцене: Безумоўна, магло. Бо ў гэтым месцы будзеш ці ў тым… Я ня помню, нехта казаў, што ніхто ня ведаў, што ўсе аднолькава прымалі удзел у гэтых справах, і хтосьці папаў у такую сытуацыю, зь якой ужо ня выйшаў. Калі хто мог трапіць у такую сытуацыю, ніхто ня ведаў. Кожны мог.
— Спадару Валянціне, калі я не памыляюся, у Вас на той час таксама былі малыя дзеці. Што перажывалі Вы ў студзені 1991 года?
Валянцін Стэх: Мае дзеці былі яшчэ меншыя, ня ведаю, добра гэта ці дрэнна, неяк ня думалася ні пра сябе, ні пра дзяцей, ні пра жонку. Быў нейкі такі агульны ўздым, энтузіязм, эўфарыя. Хацелася быць сярод тых людзей, якія выйшлі на вуліцу, якія выказваліся за свабоду, за незалежнасьць. Цяпер вось пра гэта неяк не чуваць, рэдка, прынамсі, можна пачуць аб гэтым, але людзі, якія зьбіраліся тады і ля парляманту, і ля тэлевізійнай вежы, і на вуліцы Канарскага, 49, яны сьпявалі, гэта была сьпеўная рэвалюцыя, яны маліліся, частавалі адзін другога хто гарбатай, хто там нейкім бутэрбродам, хто цукеркамі – хто чым мог пачаставаць, той тым таго і частаваў. Гэта быў неапісальны на сёньняшні дзень настрой вельмі такі, ня ведаю, патрыятычны, ніхто ня думаў, хто там побач стаіць, ці літовец, ці паляк, ці рускі ці яшчэ хто. Не было пра гэта ні ў думках, ні тым больш на словах. Калі мы выйшлі са сваімі бел-чырвона-белымі сьцягамі, людзі ня ведалі гэтых сьцягоў, яны падыходзілі, пыталі: а чый гэта сцяг? Некаторыя зьдзіўляліся, што ў беларусаў таксама ёсьць свой нацыянальны сцяг, некаторыя ведалі пра гэта. Абменьваліся выданьнямі Саюдзіса, Беларускага Народнага Фронта. Мы літоўскія выданьні тады ў Беларусь адпраўлялі, зь Беларусі атрымоўвалі сюды ў Літву. Такі вось ішоў працэс.
— Ці была рэальнай пагроза перамогі рэваншыстаў, перамогі “Камітэту нацыянальнага выратавання”, і што б гэтая перамога магла прынесці беларускаму грамадзкаму руху ў Літве?
Аляксандар Адамковіч: Гэта была імпэрыя зла, як вядома, і думаю, што, калі-б не Гарбачоў, а, скажам, застаўся-б у жывых той-жа Андропаў, падзеі разьвіваліся-б зусім па-іншаму, і гэта была-б апошняя страта і свабоды, і незалежнасьці. Таму што гэты чалавек і КДБ нікога і нічога не шкадавала і не шкадуе па сёньняшні дзень, як мы цудоўна бачым, Грузія, Нагорны Карабах, Украіна, Данбас, Крым, і гэтак далей. Гэтая пачвара ні перад чым ня спыніцца, і гісторыя, хаця кажуць, у гісторыі няма ўмоўнага ладу, тым ня менш, магла-б развівацца па-іншаму. Дзякаваць Богу, у Гарбачова хапіла розуму не прымяняць гвалту, не ўжываць яго ні тут, у Літве, ні ў Латвіі, ні ў іншых краінах, і пагадзіцца з тым лёсам, які ёсьць, пагадзіцца з распадам Савецкага Саюза, прыняць гэта ўсё як ёсьць. Бо рэальна ў яго была магчымасьць націснуць кнопку, вызваць пару генералаў і даць загад спыніць гэтыя працэсы, але ён гэтага не зрабіў. Але так, калі перамог-бы Савецкі Саюз, потым у тым выпадку, я нават думаю, што відаць, зь беларусамі было-б цалкам пакончана тут у Літве, яны былі-б цалкам ужо асіміляваныя на сёньняшні дзень, і магчыма, такой графы пры перапісе, як беларусы, ужо нават і не існавала-б. Зразумела, што былі падзеі трагічныя як для літоўцаў, так для беларусаў, так і для іншых нацыянальнасцей, якія тут жылі.
Дабрабыт суседзяў
Пасьля няўдалай спробы ўзяць пад кантроль разьвіцьцё палітычных падзеяў у Літве савецкае кіраўніцтва працягвала імкнуцца перахапіць ініцыятыву і вярнуць страчаныя ў балтыйскай краіне пазыцыі. За цаной не стаялі: нават у апошні дзень путчу ў Маскве, 21-га жніўня 1991-га году ў Вільні адбыліся сутыкненьні літоўскіх добраахвотнікаў з вайскоўцамі аддзела спэцыяльнага прызначэньня савецкай арміі, у выніку чаго загінуў добраахвотнік Артурас Сакалаўскас. За месяц да гэтага, 31-га ліпеня, прадстаўнікі аддзелу міліцыі асаблівага прызначэньня напалі на кантрольна-прапускны пункт у Медніках, на літоўска-беларускай мяжы. Сем службовых асобаў былі забітыя, жыцьцё аднаго ўдалося ўратаваць. А яшчэ раней, неўзабаве пасьля падпісаньня Акту пра аднаўленьне незалежнасьці Літвы, 29 сакавіка 1991 году Вярхоўны Савет БССР прыняў заяву пра вяртаньне Беларусі “спрадвечных беларускіх земляў” – Вільні, Віленскай вобласьці і пэўных раёнаў, у выпадку, калі Літва выйдзе са складу СССР. Гэтую заяву фактычна падтрымаў прэзідэнт СССР М. С. Гарбачоў. На прэс-канферэнцыі ў Вашынгтоне 3 чэрвеня 1990 года ён адзначыў, што тэрыторыя Літвы ўключае ў сябе шэраг рэгіёнаў, якія раней належалі Беларусі.
Беларускі палітычны дзяяч Зянон Пазьняк узгадвае гэты час так:
“11 сакавіка Літва абвясьціла аднаўленьне незалежнай дзяржаўнасьці. Масква абурылася, і 29 сакавіка 1990 года Прэзыдыюм Вярхоўнага Савета БССР (за подпісам М. Дземянцея) запатрабаваў ад ЛССР вярнуць Беларусі Вільню і прылеглыя беларускія тэрыторыі.
У Вільні шок. З Саюдзіса пастаянна званілі ў БНФ, прасілі прыехаць дапамагчы ўладзіць пытаньне. Мы цудоўна разумелі, што гэта несур’ёзная маскоўская гульня, што М. Дземянцей круглая пешка і што Крэмль хоча зьнішчыць БНФ і ўмацаваць у Вільні камуністаў.
Трэцяга красавіка ў адмысловым паведамленьні БНФ ацаніў намеры Масквы і выступ Дземянцея як “палітычны шантаж”. Ня больш. Ніхто сур’ёзна заявы Дземянцея не ўспрымаў. Такія, як Дземянцей, ніколі ня будуць змагацца за вяртаньне Вільні. Яны (камуна-расейскае кіраўніцтва БССР) не пярэчылі Сталіну і здалі Вільню, растаптаўшы волю віленчукоў (70-тысячны мітынг аб далучэньні да Беларусі), гатовыя былі прадаць Маскве ўсю Беларусь і сто разоў самы прадацца”.
— Спадар Аляксандар, пытаньне да вас як да чальца віленскага аддзялення Саюдзіса – скажыце, калі ласка, ці насамрэч несур’ёзнай падавалася гэткая заява Вярхоўнага Савета БССР у дачыненні да далейшага лёсу Вільні, да яе вяртаньня ў межы БССР, у межы Беларусі?
Аляксандар Адамковіч: Ёсьць і па сёньняшні дзень літоўцы, якія баяцца, што беларусы пойдуць адваёўваць Вільню, гэта ёсьць, і некаторымі гэта ўсё ўспрымаецца сур’ёзна. Таму, думаю, што і ў той час многія былі якраз і напалоханыя. Тое, на што была здольная Масква, літоўцы цудоўна ведалі, разумелі гэта. Ствараць вось такія напружаныя кропкі – гэта ў духу Масквы. Самы яркі прыклад – гэта Нагорны Карабах, калі ўдалося ў адрозьненьне ад гэтага выпадку пасварыць азэрбайджанцаў і армянаў, якія і па сёньняшні дзень лічаць адно аднаго заклятымі ворагамі, тое самае спрабавалася і тут на Віленшчыне, але зноў-жа, скажу ў каторы раз, Масква не ўлічыла ні мэнталітэту літоўцаў, ні мэнталітэту беларусаў. Як і жнівеньскія падзеі 2020 г. пасьля выбараў прэзыдэнта ў Беларусі, як я лічу, гэтыя пратэсты ўсе масавыя ніяк не маглі спыніцца, бо Масква ніяк не магла пралічыць беларускай мэнтальнасьці. Яны ў Крамлі думалі зусім іншымі катэгорыямі. І так, канешне, яны ў 1990-1991 годзе спрабавалі пасварыць літоўцаў і беларусаў. Падзяляй і ўладар, як кажуць. З тым, каб яны заняліся канфліктамі паміж сабой, і ў гэты час прыпыніўся працэс развалу Савецкага Саюза. Я гэта бачу па такім чыньнікам, на жаль, зноў-жа паўтаруся, многія купляліся на гэта, многія ўспрымалі сур’ёзна, хаця, як Пазьняк і піша, што ні Дземянцей, ні іншыя не займаліся гэтым у поўным сур’ёзе, але, на шчасьце, хапіла розуму і ў беларусаў, і ў літоўцаў знайсці паразуменьне і не пасварыцца паміж сабой.
— Спадару Валянціне, скажыце калі ласка, вось такія захады Масквы пасварыць літоўцаў беларусаў, дзякаваць Богу, посьпехаў ня мелі, аднак, натуральна, як і любое сьветлае пачуцьцё, эўфарыя, якая адчувалася падчас і пасьля аднаўленьня незалежнасьці Літвы, сышла. Як гэта паўплывала на далейшыя стасункі паспалітых літоўцаў і беларусаў? Я не кажу пра палітычныя сфэры. Ёсьць думка, што вось гэтая міжнародная салідарнасць, якая праявілася падчас гэтых лёсавызначальных падзеяў, зь цягам часу пачынае забывацца.
Валянцін Стэх: Зь цягам часу ўсё забываецца. Як казаў, памятаю, сьветлай памяці Алег Аблажэй, ужо пасьля таго, як мінула гадоў дваццаць, напэўна, з тых падзеяў, ён ня браў-бы такога чыннага ўдзелу ў тых мітынгах, у тых дзяжурствах ля парляманту, ля тэлебачаньня, як гэта рабілася ім тады, падчас саміх падзей. Па-рознаму людзі ставяцца да тых падзей, адны, як мы ўжо абазначылі, забываюць усё, стараюцца прыпісаць сабе, другія памятаюць. І нельга ўсіх людзей пад адну, так бы мовіць, марку ацэньваць.
— Ці застаецца роля беларусаў у гэтых лёсавызначальных падзеях па-ранейшаму на слыху, ці пачынае забывацца? Ня толькі беларусаў, можа быць, прадстаўнікоў іншых народаў таксама?
Ангеліна Якшцене: Я думаю, што, безумоўна, усё-ж такі забываецца. Калі адказваць на пытаньне. Забываецца. Я ня думаю, што гэта улічвалася да глыбіні душы. Я ня думаю, што сёньня гэтыя стасункі паміж літоўцамі і беларусамі актуальныя кожны дзень. Я працавала ў турызме, і, калі беларусы прыязджалі ў Літву, я заўсёды дзівілася – ну чаму такія перашкоды, ну чаму трэба не ўпускаць людзей? Гэта-ж наша зацікаўленасьць. Калі мы жывём лепей, давайце пакажам беларусам, што можна быць на адным узроўні, давайце пакажам, што ў нас лепей, няхай яны бачаць. Самая блізкая дзяржава па разьвіцьці. Чаму трэба так не пускаць? Чаму трэба трыццаць візаў на дзень? Ну чаму? Чаму не сто? Чаму? І шмат такіх пытаньняў ёсьць. Я не магу і сёньня зразумець. Чаму гэтыя пяць тысячаў вакцын трэба аддаць Грузіі, а не Беларусі? Ну, не магу, і ўсё. Гэта нашыя суседзі. Наша зацікаўленасьць сёньня ў Беларусі большая, ну ня меншая, чым самых беларусаў. Ня меншая. Таму гэтыя стасункі, на мой погляд, так павінны быць сёньня на першым месцы. Чым можам, тым давайце дапаможам.
— Літва тут была-б добрым прыкладам – паказаць, як варта было-б разьвівацца. Усё-ж такі абедзьве рэспублікі мелі практычна аднолькавы старт.
Ангеліна Якшцене: І таму кажу: я ня супраць Грузіі, я ня супраць Малдовы, крый Божа, але я не магу зразумець, гэта такі, я-б сказала, наш скурны інтарэс. У Беларусі. Гэта нашыя інтарэсы. Каб усё там было добра. І ведаеце, каранавірус нас шмат чаму вучыць, вось сёньня ведаем, што гэтую вакцыну трэба распаўсюджваць па ўсім сьвеце, бо мы на сёньня настолькі ўсе павязаныя. Тое самае і са свабодай і дэмакратыяй. Усё гэта ня мае граніц. Яно ўсё роўна пераходзіць праз гэтыя граніцы. Ад гэтага немагчыма ўцячы.
— Трэба клапаціцца пра дабрабыт ня толькі свой, але і суседаў, калі хочаш жыць у міры, у спакоі і добра. Празь некалькі гадоў пасьля пэўных рэвалюцыйных пэрыпэтыяў ці падчас аднаўленьня незалежнасьці, напэўна, шмат у каго ўзьнікае пытанне: а ці за тое мы змагаліся? Ці ўзьнікала ў Вас такое пытанне?
Ангеліна Якшцене: Прыгажэй за Балтыйскі шлях нічога не было. Бо тады ніхто не парушыў гэтых надзей, мы жылі з гэтай надзеяй. І вось гэты Шлях на тры рэспублікі – гэта было файна. Гэта для мяне хіба самы прыемны палітычны ўспамін – вось гэты шлях. А парушаць – безумоўна, парушалі, і сёньня кожны раз баліць, калі ўспамінаеш і шлях, і сакавік, і незалежнасьць, і колькі гэта трэба было рабіць, і калі сёньня гэтыя вартасьці адыходзяць, кожны раз вельмі балюча. Але я толькі думаю, што так ва ўсіх ёсьць, я ня ведаю. Можа, гэта трэба час, трэба сапраўды пакаленьне за пакаленьнем … ня ведаю, але баліць.
— Калі-б паўтарыліся падзеі студзеня 1991 году, ці зрабілі б Вы тое самае, што рабілі трыццаць гадоў таму? Ці выйшлі б Вы на вуліцу?
Валянцін Стэх: я думаю, што выйшаў-бы, таму што ёсьць людзі, якія, так-бы мовіць, робяць рэвалюцыю, і ёсьць людзі, якія прыходзяць да іх на зьмену, карыстаюцца пладамі рэвалюцыі. Так было, ёсьць і будзе. Гэта ў прыродзе чалавека. Таму, калі каму што наканавана, той гэта і мае рабіць.
— Спадар Аляксандар, зноў-жа да Вас як да чальца Саюдзіса пытаньне. Часта любяць паўтараць, часта можна пачуць: маўляў, вось калі ў Беларусі зрынецца рэжым, у вас, у сэнсе, у беларусаў будзе тое самае, што было ў Літве ў 90-я гады: разруха, бандытызм і таму падобныя рэчы. Дзьве краіны мелі практычна аднолькавы старт: хіба што Літва першая выйшла са складу СССР, а Беларусь – у хвасьце. Скажыце, калі ласка,улічваючы ўсё, што адбывалася цягам трыццаці гадоў у Літве, ці можна лічыць Літву добрым прыкладам для новай дэмакратычнай Беларусі, якая мае паўстаць?
Аляксандар Адамковіч: Я думаю, што так. Па-першае, Літва – гэта ці не адзіная краіна, якая рэальна дапамагала і дапамагае Беларусі і беларусам, той-жа Ўстаноўчы сход Сойму БНФ адбыўся тут у Вільні, бо ў Менску не дазволілі, тут існуюць беларускія арганізацыі, ёсьць беларуская школа, была катэдра беларусістыкі, таму маем вельмі добрыя ўмовы для разьвіцьця беларускай супольнасьці, толькі што яна да канца гэтым не карыстаецца. Тут у 1996-97 гадох атрымліваў прытулак Сямён Шарэцкі, зараз мы ж бачым рэальную дапамогу беларускай апазыцыі, пацярпелым беларусам, па дадзеных Дэпартамэнту міграцыі, за апошнія паўгады ў Літву прыехала дваццаць тысяч беларусаў, дадзена ім магчымасць, створаныя ўмовы для таго, каб іх тут прыняць, пасяліць, даць прытулак і гэтак далей. І гэта ўсё – прыклад для беларусаў, што ёсьць дэмакратыя і што ёсьць дыктатура. Для параўнаньня – аўтарытарны расейскі рэжым: там нават тых беларусаў, якія жывуць у Расеі, высылаюць, дэпартуюць за тое, што яны пад сваю амбасаду прыходзяць. І Літва, якая прымае вось гэтых пацярпелых, скалечаных беларусаў і аказвае рэальную дапамогу. Тая самая Літва мае 30-гадовы вопыт, якім беларусы мусяць карыстацца, не ісьці па тых самых сьлядах і не наступаць на тыя самыя граблі, а скарыстацца 30-гадовым досьведам Літвы і такім чынам паскараць свой шлях да пабудовы дэмакратычнага ладу, да пабудовы свабоднай нацыянальнай незалежнай дзяржавы. Тое,што было нэгатыўнае, адкінуць, станоўчым скарыстацца. І таму я сказаў-бы так, што ў Літве ёсьць чаму павучыцца, вельмі багаты вопыт станаўленьня дэмакратыі, ёсьць што ўзяць і прааналізаваць гэты трыццацігадовы шлях, каб не рабіць памылак, якія запаволяць шлях да пабудовы дэмакратычнай Беларусі.
Таленавітыя беларусы – у Вільню!
— Давайце падсумуем крышачку. Тэма нашай сёньняшняй сустрэчы – “11-га сакавіка як лёсавызначальная падзея ў жыцьці літоўскіх беларусаў”. Як паўплывала адраджэньне незалежнасьці Літвы на жыцьцё беларусаў, якія тут жылі?
Ангеліна Якшцене: У першую чаргу, я лічу, гэта дало магчымасьць. Свабода дала магчымасьць. А далей – калі ласка. Ніхто за нас нічога рабіць ня будзе. Таму гэта ўжо наша справа, што, ды як, ды з кім па-беларуску. Магчымасьць мы маем.
Валянцін Стэх: Я думаю, што гэта тычыцца ня толькі беларусаў, а ўсіх прадстаўнікоў ня тытульнай нацыі, а менавіта гэта, цалкам пагаджуся, стварэньне магчымасьці і атрымоўваць адукацыю на роднай мове, і захоўваць свае звычаі і традыцыі. Усё гэта, магчыма, у той ці іншай ступені было магчымым і пры савецкай уладзе, але ня думаю, што ў такой, як гэта ёсьць зараз, форме. Прынамсі, ўжо ў 90-91 гадох зьявіўся Дэпартамэнт нацыянальнасьцей пры ўрадзе Літоўскай Рэспублікі, які ўзначаліла тады Галіна Кабяцкайтэ. Зьявіўся Дом нацыянальных супольнасьцей, пад дахам якога знайшлі прытулак многія – ну нешта каля 40, можа, меней, можа, я памыляюся, нацыянальных аб’яднаньняў. Калі браць нас, беларусаў, гэта і касьцёл, які быў у 1997 годзе перададзены беларусам Літвы, Вільні, каб быць больш канкрэтнымі, гэта ўжо і згаданая гімназія імя Францішка Скарыны, гэта і былая катэдра, быў і дзіцячы садок, дакладней, група ў дзіцячым садку, якая, да жалю, не ўтрымалася доўга. Былі спробы дамовіцца з праваслаўнымі, каб служба адбывалася і на беларускай мове ў царкве. Што змаглі, тое зрабілі, што змаглі, тое ўтрымалі. Зразумела, хацелася-б і заўсёды хочацца, больш, і гэта натуральна. Але ёсьць так, як ёсьць.
Аляксандар Адамковіч: Магчымасьцяў тут вельмі шмат. На жаль, беларусамі скарыстаныя ня ўсе гэтыя магчымасьці, якія ёсьць. Што ўплывае на зьмяншэньне колькасьці беларусаў у Літве – гэта рэальная фактура старэньня і выміраньня. Як правіла, калі ёсьць зьмяшаныя шлюбы, дзеці, а далей і ўнукі, абіраюць не на карысьць беларусаў, а на карысьць нацыянальнасьці другой паловы – літоўцаў, палякаў, рускіх. Гэта ёсьць. Вельмі часта кажуць: “Мая бабуля зь Беларусі”, альбо “Мая бабуля беларуска”. – “А вы хто?” – “Я рускі”, “Я паляк” і гэтак далей. І гэта таксама фактар, які значна ўплывае на зьмяншэньне колькасьці беларусаў. Паміраюць гэтыя бабулі, а ўнукі лічаць сябе рускімі, палякамі, літоўцамі. Таксама я лічу, што ня ўсюды дапрацавалі і грамадзкія арганізацыі, ня ўсюды дайшлі. Напрыклад, ёсьць раён Новая Вільня, дзе афіцыйна пражывае 30% беларусаў, але толькі апошнія гады два туды дайшлі, пачалі ладзіць канцэрты, імпрэзы, і, як бачым, на іх прыходзіць вельмі шмат людзей. Калі тут, у Вільні, пустыя залі, то там поўныя. І гэта якраз сьведчаньне, што не дапрацавалі. Таксама, я лічу, незаслужана згублены Віленскі раён, дзе можна актыўна працаваць. Пакойны Юры Гіль нешта рабіў, але ягоная справа па сёньняшні дзень нікім і не перанятая. Добра, што мясцовыя жыхары яшчэ клапоцяцца тым-жа крыжам Багушэвіча, прыбіраюць тэрыторыю, як ні дзіўна. Таму ёсьць шмат недапрацовак і грамадзкіх арганізацый, тут самая крыўднае таксама, і я ўсё-ж такі спадзяваўся, што вось гэтая чарговая хваля новых імігрантаў неяк дабавіць актыўнасьці ў старыя грамадзкія арганізацыі, але пакуль гэтага не адбываецца, яны самі па сабе, мы самі па сабе, і гэта таксама адзін зь мінусаў, які не спрыяе беларускай ідэнтычнасьці жыхароў Віленскага, Шальчынінскага і іншых раёнаў. А таму, на жаль, так вось старэюць кіраўнікі грамадзкіх арганізацый, старэе і сама беларуская супольнасьць. Але паўтаруся, якраз Літва стварыла ўсе ўмовы для захаваньня беларускай нацыянальнасьці. Ніхто не забараняе адкрыць беларускія школы ў Клайпедзе ці Шальчынінскім раёне, дзе яны павінны былі-б быць, ці ў Новай Вільні, але гэтым ніхто не займаецца. Самі-ж беларусы адмаўляюцца аддаваць дзяцей у беларускія школы. Гэта, зноў-жа, – яшчэ адна сур’ёзная праблема. Таму, як кажуць, падводзячы рысу, што 11 сакавіка нам дало магчымасьці, але, на жаль, мы ня ўсім скарысталіся, чым тут маглі-б.
— Ці ёсьць сьвятло ў канцы тунэля, які Вы толькі што нам абмалявалі?
Аляксандар Адамковіч: Я-б сказаў, што, зразумела, гэтае сьвятло ёсьць. Таму, што я бачу, нейкае абуджэньне ідзе ўсё роўна сярод беларусаў. Хаця іх тут ужо ня будзе так шмат, як калісьці было, тым ня менш, вось ёсьць жаданьне, ёсьць цікавасьць многіх ідэнтыфікаваць сябе менавіта як прадстаўнікоз беларускай супольнасьці ў Літве, чаго, скажам, не было яшчэ 20-30 гадоў таму. Баяліся называць сябе беларусамі, зараз, гляджу, гэты комплекс прапаў. У бюро перакладаў недзе раз на месяц зьяўляюцца просьбы перакласьці дакуманты на беларускую мову.
Валянцін Стэх: Нашая праблема палягае яшчэ і ў тым, што, калі чалавек зьяўляецца каталіком, то ён аўтаматычна лічыцца палякам. Калі ён праваслаўнага веравызнаньня, то тут-жа адносіцца да рускіх. І так атрымоўваецца, што нам, беларусам, як-бы няма і месца на гэтым полі. Таму, нягдзелячы на тое, што нам ніхто не перашкаджае рэалізоўваць свае добрыя намеры, з-за таго, што адны адносяць сябе да палякаў, другія да рускіх, сьвядомасьць нашая, да жалю, не набывае таго ўзроўню, да якога трэба было-б імкнуцца.
— Спадарыня Ангеліна, Вашая сям’я перажывала розныя пэрыпэтыі цягам XX стагодзьдзя. Усё было – і высылка, і вайна, і савецкае панаваньне. Усяго хапіла. Як на Вашую думку, ці перажывуць літоўскія беларусы цяперашнія складаныя часы?
Ангеліна Якшцене: Павінны. Павінны. У мяне шмат надзеі на моладзь. Не прападзе яна. Ніколі не было так, каб ніяк не было. Усё роўна неяк будзе. Я веру ў гэта, а калі асабіста, то я спадзяюся, што прафэсыйныя беларусы зробяць Беларусь. І я ня веру толькі ў самадзейнасьць, што самадзейнасьць выцягне Беларусь. Трэба, каб былі нядзельныя школкі, я-б сваіх унучак адвяла – няхай пабудуць, каб гэта былі гурткі нейкія, якія вялі-б беларусы, што ўмеюць цудоўна танцаваць ці нешта іншае робяць – думаеце, літоўцы не павялі-б? А беларусы – у першую чаргу. І ганарыцца гэтым можна. І чым больш гэтых таленавітых беларусаў зьявіцца, тым больш яны пацягнуць да сябе людзей і ў першую чаргу, безумоўна, беларусаў. І іншых. Так беларускасьць выжыве. Так што, таленавітыя беларусы, – да нас, у Вільню!