Try dziasiatki hadoŭ tamu ŭ Biełarusi razharnulisia prahramy dapamohi žycharam zabrudžanych terytoryjaŭ. Dla azdaraŭleńnia pa-za miežy krainy pačali vyjazdžać junyja biełarusy. Adnoj z čynnych udzielnicaŭ padobnaha prajektu stała na toj čas čatyrnaccacihadovaja Śviatłana Cichanoŭskaja. Małoj radzimaj budučaj liderki demakratyčnaj apazycyi Biełarusi staŭ haradok Mikaševičy na Bieraściejščynie. Adtul-ža pachodzić i hramadzki dziajač Vital Kalinoŭski. Voś užo piać hadoŭ jon žyvie niepadaloku ad Koŭna. Tut jamu sobiła aktyvizavać biełaruskuju supołku.
My pahavaryli ź Vitalem Kalinoŭskim pra jahony pierajezd u Litvu, adaptacyju emihranta na novym miescy. Taksama jon raskazaŭ, z čaho pačaŭsia novy etap hramadzkaha žyćcia kovienskich biełarusaŭ, a taksama – ci padtrymlivaje jon svaju znakamituju ziamlačku – Śviatłanu Cichanoŭskuju.
U sercy biełaruskaha Paleśsia, na samaj miažy Bieraściejščyny i Homielščyny, mieścicca nievialiki, na dvanaccać z pałovaju tysiačaŭ čałaviek, haradok Mikaševičy. Mienavita tut znachodzicca pieršy pavodle vieličyni ŭ Eŭropie i druhi ŭ śviecie hranitny karjer. Tryvały budaŭničy matarjał tut pačali zdabyvać napačatku siamidziasiatych hadoŭ minułaha stahodździa. Za čatyry dziasiatki hadoŭ hranitny karjer pamierami try na dva kilametry pahłybiŭsia ŭ ziamlu na sto tryccać metraŭ.
Ścieny radovišča spałasavanyja mahutnymi prystupkami, pa jakich, niby murašy, pierasoŭvajucca sarakapiacitonnyja “BiełAZy”. Darohi dla samazvałaŭ nahadvajuć hornyja sierpantyny, jak, naprykład, u Himałajach. Mienavita tam ažno dvojčy pabyvaŭ uradženiec Mikaševičaŭ, hramadzki dziajač Vital Kalinoŭski. Amatar nieardynarnych vandrovak źviedaŭ niamała cikavych miaścinaŭ i na Radzimie. Ale navat staličny verchał i mituśnia nia vabili Vitala Kalinoŭskaha hetak, jak mikaševickaje navakolle. Niezdarma narodnaja mudraść havoryć: “Dzie naradziŭsia, tam i pryhadziŭsia”.
U horadzie Łunincy, što mieścicca niepadaloku ad Mikaševičaŭ, Vital Kalinoŭski ŭznačalvaŭ rajonnuju arhanizacyju Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj partyi “Hramada”. Hramadzkaja pazycyja i stała pryčynaj dalejšych “vandrovak” aktyvista. U sakaviku 2014-ha hodu jon balatavaŭsia ŭ Bieraściejski abłasny saviet deputataŭ pa Mikaševickaj vybarčaj akruzie. U vyniku Vital Kalinoŭski pazbaviŭsia pracoŭnaha miesca i byŭ vymušany pajechać na zarobki ŭ Miensk. Nieŭzabavie jon viarnuŭsia ź biełaruskaj stalicy ŭ rodnyja Mikaševičy. Tut aktyvist pradoŭžyŭ hramadzkuju dziejnaść padčas vybarčaj kampanii užo respublikanskaha maštabu – letam 2015-ha hodu biełarusy ŭ čarhovy raz sprabavali abrać sabie novaha prezydenta. Nieŭzabavie paśla hetaha Vital Kalinoŭski apynuŭsia ŭ Litvie.
— Spadar Vital, balšynia biełarusaŭ, jakija pierasiakajuć biełaruska-litoŭskuju dziaržaŭnuju miažu, traplajuć u Vilniu i imknucca tam zastacca. Skažycie, kali łaska, Jak vas zaniesła ŭ časovuju stalicu Litvy – ažno ŭ Koŭna?
— Padziei piać hadoŭ tamu razharnulisia takim čynam, što ŭłady nia viedali, što rabić z takimi aktyŭnymi ludźmi ŭ Łuninieckim rajonie ŭ Mikaševičach, tamu što my zabirali ŭsie hałasy ŭ praŭładnych čynoŭnikaŭ, i im ničoha nie zastavałasia – tolki falsifikavać vybary. I z-za hetaha pakinuli svaje pasady mer Mikaševičaŭ, mer Łuninieckaha rajona, tamu što jany ničoha nie mahli zrabić z našym aktyvizmam. Trapiŭ ja siudy tolki pa adnoj pryčynie: ja nie chacieŭ spłočvać nijakija štrafy. Ja jašče tamu piać hadoŭ nie žadaŭ ničoha davać łukašenkaŭskamu režymu. Prosta tak atrymałasia, što ŭ subotu pryjšoŭ list, što ŭ paniadziełak u mianie adbudziecca sud, i vyrašyć, ci zabaroniać mnie vyjezd za miažu, ci nie. Ja padumaŭ, kali jany zabaroniać mnie vyjezd za miažu, ja nie zmahu padarožničvać, to lepš ja pajedu zaraz, i tak ja z adnym zaplečnikam pakinuŭ Biełaruś.
U Koŭna ja byvaŭ raniej, ja padarožničaŭ vielmi šmat u svaim žyćci, i adnym z haradoŭ byŭ Koŭna. Mnie vielmi jon padabajecca. Jon taki-ž utulny, jak i Brest naš biełaruski. Naprykład, ja nia vielmi lublu vialikija harady, takija, jak Miensk ci Vilnia, i tamu ja vyrašyŭ, što budu žyć u Koŭnie.
— Jak vam sobiła adaptavacca ŭ Litvie?
— Ja pryjšoŭ da vysnovy, što biaź viedańnia movy ŭ Litvie vielmi składana pracavać dzie-niebudź na dobraj pracy. A z movaj u mianie prablema ŭ tym, što maju kiepski abodvabakovy słych, i mnie vielmi ciažka raspaznavać movu. Z-za kiepskaha stanu zdaroŭja ja vymušany byŭ prajści kursy. Ja zakončyŭ kursy povara i kursy pracaŭnika pa dahladu za chvorymi, stałymi i tak dalej.
Mnie šmat dapamahali litoŭcy. Biełarusy nie dapamahali na pieršym pačatku. Moža być, u hetym hodzie jany pačali dapamahać adzin adnamu, asabliva tym, chto ŭžo daŭno žyvie ŭ Litvie. Ale raniej takoha nie było. Biełarusy byli sami pa sabie, i vielmi padzielenyja, ja nia viedaŭ, jak stvaryć stasunki. Mianie vielmi dobra padtrymali litoŭcy i ŭkraincy. I ź imi ja ŭ bolšaści vypadkaŭ i stasavaŭsia.
U mianie vielmi takija cikavyja karani. Pa maci ja napałovu ŭkrainiec, napałovu palak, a pa baćku napałovu biełarus, a napałovu ruski. I tamu ŭ mianie hety kaktejl bolš imkniecca da kasmapalityzmu. Bolš mnie zaŭsiody było pryjemna biełarusam siabie adčuvać. Baćka vielmi aburaŭsia, što ja zapisaŭsia ŭ pašparcie nia ruskim, a biełarusam. A mama na jaho najechała: nu ty-ž zapisaŭsia ruskim, chacia ŭ ciabie baćka biełarus. I jon adstaŭ ad mianie. Ja chacieŭ być biełarusam.
Pakručastaja historyja biełaruskaha Koŭna ŭ naš čas tolki pačynaje raschinać zaviesu tajamnicy pierad daśledčykami-admysłoŭcami. Sto hadoŭ tamu ŭ časovaj stalicy Litvy dziejničaŭ Urad Biełaruskaj Narodnaj Respubliki na čale z Vacłavam Łastoŭskim. Aŭtar dyzajnu bieł-čyrvona-biełaha ściaha Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski vydavaŭ tut časopis “Kryvič”. Litoŭskaje Ministerstva zamiežnych spravaŭ utvaryła admysłovuju strukturu “Biełaruski centar u Litvie”. Saviecki i postsaviecki peryjady istotna paŭpłyvali na kovienskuju biełaruščynu. Padčas pierapisu 2001-ha hodu ŭ Koŭnie naličyli tysiaču sto sorak dvuch biełarusaŭ, a ŭ 2011-ym – usiaho vasiamsot tryccać adnaho. Niekatoryja ź ich uvachodziać u zarehistravanaje ŭ horadzie addzialeńnie Vilenskaha biełaruskaha klubu “Siabryna”.
Miž tym novyja biełaruskija relakanty, pavodle Vitala Kalinoŭskaha, pačali naładžvać suviazi najpierš pamiž saboj, biez pierajemnaści tradycyjaŭ papiarednikaŭ. Dla aktyvizacyi biełaruskaha hramadzkaha žyćcia ŭ časovaj stalicy Litvy Vitalu Kalinoŭskamu spatrebiŭsia dośvied, nabyty ŭ Mikaševičach. Tam napiaredadni vybaraŭ prezydenta Biełarusi ŭ 2015-ym hodzie aktyvistu sobiła ładzić akcyi ŭ padtrymku palitźniavolenych i kandydataŭ u prezydenty, źbirać za apošnich podpisy, arhanizoŭvać seminary pa pravaabarončaj dziejnaści i navat vydavać ułasny biuleteń – “Simvał času”.
— Što saboj ujaŭlaje vašaja biełaruskaja supołka tut, u Koŭnie?
— Spačatku ja pačaŭ udzielničać u mierapryjemstvach, jakija ładzili ukraincy i litoŭcy. Paśla žnivieńskich padziej 2020 hodu mienavita litoŭcy Koŭna praviali pieršyja mocnyja pikiety, mierapryjemstvy, uklučali vialikija kałonki, ekrany, kab pakazać, jakija adbyvajucca padziei ŭ Biełarusi. Ja zaviazaŭ kantakty ź ludźmi i pačaŭ ich zaprašać potym na svaje mierapryjemstvy.
— Što heta za mierapryjemstvy?
— Prosta źbirajucca ludzi, jakija nie žadajuć usprymać toje, što adbyvajecca ŭ Biełarusi, jak mučajucca biełarusy, jak ich źniščajuć. I voś hetyja biełarusy pačali ładzić pikiety, kab paviedamić žycharam Koŭna, što adbyvajecca ŭ Biełarusi. A taksama my padtrymlivajem biełarusaŭ, jakija znachodziacca ŭ Biełarusi, kab jany viedali, što ich nichto nie zabyŭ, što my pra ich pomnim i budziem dapamahać i dalej.
— Jak reahujuć litoŭcy na biełaruskija symbali na vulicach Koŭna? Ci razumiejuć jany, što adbyvajecca ŭ Biełarusi?
— Ja dumaju, razumiejuć usie. Na dadzieny momant usie litoŭcy ŭsio dobra razumiejuć: naprykład, piać hadoŭ tamu nia ŭsie razumieli, čamu ludzi ź Biełarusi pryjazdžajuć u Litvu i zastajucca, akramia tych, chto vychodzić zamuž ci ženicca na litoŭkach. A zaraz usie usŭjo razumiejuć i sprabujuć niejak džapamahčy. Zaŭsiody litoŭcy padychodziać da nas, cikaviacca, što adbyvajecca, my im raspaviadajem, i jany navat prymajuć udzieł.
— Z čaho pačałasia Vašaja dziejnaść? Jakaja była pieršaja impreza?
— My na bierazie Niomana zrabili vialikuju instalacyju bieł-čyrvona-biełaha ściaha sa źničak. Nakupili štuk trysta, moža, ja nia pamiataju, kolki, i ŭstalavali, sabralisia, zaprasili litoŭcaŭ na imprezu, ŭkraincaŭ. Ludzi padychodzili i cikavilisia, dla čaho my heta robim. My kazali: kab pryciahnuć uvahu da taho, što adbyvajecca ŭ Biełarusi.
Sučasnaja biełaruskaja aktyŭnaść u časovaj stalicy Litvy jadnaje pradstaŭnikoŭ roznych nacyjanalnaściaŭ. Siarod biełarusaŭ tut sustrakajucca prychilniki raznastajnych palityčnych nakirunkaŭ. Zrešty, usich aktyvistaŭ jadnaje mara pra śvietłuju budučyniu novaj Biełarusi.
— Spadar Vital, jak vy staviciesia da palityčnaj dziejnaści vašaj ziamlački Śviatłany Cichanoŭskaj?
— Ja nie padtrymlivaŭ Śviatłanu, ale z zacikaŭlenaściu sačyŭ za jaje dziejnaściu. Ale ja byŭ vielmi zadavoleny, što jana padtrymała svajho muža, jaki trapiŭ u turmu. Siarhiej Cichanoŭski adnaznačna nia byŭ maim błohieram, ja jaho nikoli nia słuchaŭ, mnie było nie cikava. Ale ja viedaŭ, što toje, što jon kaža, vielmi dachodzić ludziam da serca. I ja padumaŭ: kali tak ludzi pačnuć mianiacca, to čamu nie? Niachaj ludzi mianiajucca. Mnie takija pieramieny ŭžo nia treba. Ja ŭžo šmat hadoŭ viedaju, što pieramieny pavinny adbycca. Nu i kali Śviatłanu Cichanoŭskuju ŭžo KDB vyviezła ŭ Litvu, ja vielmi supieražyvaŭ joj, i nie mahu skazać, što ja padtrymlivaju stoadsotkava jaje pracu, ale liču, što jaje biełarusy pavinny padtrymlivać. Dobry jana prezydent ci nia vielmi, adukavanaja vielmi ci nia vielmi ŭ palitycy – nia heta važna. Ja baču ŭ hetym symbal. Symbal, jaki nas, biełarusaŭ, moža abjadnać.